Çıxa ke vanê kok u bıngê qesa “Aşura” Erevkiyo ki, khan biyene, yanê Musılmanêni ra raver biyena na adet u torey ra gore xêlê malumat esto. Mordemi ke ni malumata de nia da, vineno ke Germiya İmama waxtê waxta de sebeta afat u tofananê gırana ra raxelesiyaene, sebeta wairê rıski rê berxudariye, sebeta hir u bereketê Hardo Dewrêşi be emegê gurekari zon ardene rê ama daene. Qomi çetıniye ke xo pêy de verda, ebe germi gırênaene u barekerdene şıkıriya xo be Heqi arda. Ebe kêf u eşq ra, yanê ebe şênatiye no adet u tore icra kerdo.
Wertê hometa Dêsımi de taê roc u şenati estê ke zaf muhimê. Mesela Gağan, aşma Xızıri u Hautemal. Hetê İtıqatê Dêsımi, yanê Raa Heq ra Germiya İmamu ki caê de muhim cêna. Bê şık her kes no thamo weş ra hes keno.
Se ke mı va, no adet u tore zaf khano, wertê zaf qoma de icra biyo. Kok u bıngê xo şono reseno itıqatanê zaf waira. Dıma Sümera de na derheq de malumat vinenime. Ziusudra mitolojiyê Sumera de keso ke thofan ra xelesiyo (ra) owo. No name hirêmina itıqatane newiya de, yanê Yahudi (Musevi), Xırıstiyan (İsevi) u Musulmana de biyo Nux u Nebi. Vanê, Ziusudra (Nux u Nebi) ke tofan ra xelesiyo (ra) êndi werdiş ra çı ke papura êyde mendo ebe dina na germi gırêna. Coka vanê na germi de en kêmi des u dı thami gereke bıbê…
Bê nae ki kıtabê Museviya Tewrat de na qesa hurinda “roca gunawa ra pak biyene”[1] name biya.
Zonê Ma Kırmancki/Zazaki de na germi ‘Aşure’ name nêbiya. Namê xo wertê hometa made Germiya İmama/Germa İmamuna.
Naê ki vacine, na Germi ‘Germiya 12 İmama’ ki name nêbiya. Coka mordem besenêkeno bê şık vaco na germi Germiya 12 İmamana. Name ra kamci imame, çend imame areze niyo.
Kok u bıngê des dıine ki ni itıqatanê jü waira ra zaf khano, şono reseno itıqatanê zaf waira. 12 aşmê jü serre, 12 saatê roce u 12 astara ra mendo. 12 astarey ze astarê serê şodıri, ya ki ze 40 asparê serê şodıri ziyargewê. Ebe ni astara kamci hal de biyena roci (tiji) tesbit bena, manê de xuyo sembolik esto.
Manê na ziyarge biyena des u dıine serranê 1500y de hetê Şa İsmaili ra Şia (Şiine) ser vuriyo, biyo siagırêdaena des u dı imama. Hama eşkerawo ke bıngê vaqa Kerbelay itıqat niyo. Na mesela meselê de siyasiya. Xoverdaene u pêrodaişê halifeina. Na xoverdaene u pêrodaiş de, ebe serrewaxtê Hicri serra 61ine de, yanê ebe Erevki Aşura (desê aşma Muharremi) de Hz. Usên be 72 muxlıtê xo Kerbela de ebe emrê Yezidi amê qetıl kerdene.
Dıma hetê Şia ra na qırkerdene u zulmo ke imamarê biyo amo yad kerdene. Siagırêdaena (matemê) 12 İmama name biyo. Mordemi ke dem u tarıxê Raa Heqi de nia da, vineno ke ze Pir Sultani, Baba İlyasi, Baba İshaqi, Şex Bedreddini, Tertelê ’38, Maraş, Çorum, Sivas u Gazi zaf zulm amo kerdene, zaf cani amê guretene, zaf terteli biye. Tertelê ‘38i de hauta u dı nê, hautaê hazar mıletê ma qır biyo.
Hama qe jüyê de ninara gore ne roce amo guretene, ne ki rocê de xovirardena ama werte. Postê Nesemi u Halacı Mansuri serde kerdo. Hama inara gore ki roce nêamo guretene. Eke no tore torê 12 İmama biyêne ça Tertelê ‘38i[2] ra gore roce nêcêriyo, ça tertele ra gore siagırêdaene de qerar nêcêriyo? Demake toro de nianêne çino. Coka sebeta Hz. Usêni u muxlıtê dêy 12 roci roce guretene u sia gırêdaene tene tamaşe manena. Jü ki Hz. Usên u muxlıtê dêyra 10 roci têşan verdê, roca desine de ki qır kerde. Ma ça des roci nê, des u dı roci roce êno guretene? Bê nae ki wertê hometa made rocê Ana Fatma[3] cêrino, rocê imama cêrino, hama rocê Hz. Mıhemedi nêcêrino, çino. Tıvacê qey?
Rocê des u dı imama rocê de bımbareko, Raa Heqi de caê xo qewimo.
Eke no roce rocê 12 İmamano wertê imamo vırên ra be hata imame des u dıine 248 serri verdê ra. Tıvacê na mavên de roce amo guretene? Eke amo guretene Musılmani ni roci nıka qêy nêcênê?
Meydano ke Estemo Halkalı dero namê xo verêcoy ‘Aşure Meydanı’ biyo. Serranê 1500y de no name vurno kerdo ‘Kerbela Meydanı’. Dıma hurinda germiya ke ebe kêf u eşq ama vıla kerdene çı hêf ke siagırêdaena imama gureta[4].
Kok u bıngê Germiya İmamu sero zobin ki zaf rivayeti estê. Ni rivayeta taê xo nia rê:
Vanê,
- Werte amaena hard u asmêni ra tepia,
- amaena roca qiyamete ra gore,
- Adem ke guna xora tepia tobe kerdo, tobê kerdena xo ke qebul biya,
- İdris ke weşaweş asmên anciyo,
- Papura Nuxi ke tofan ra xelesiya ra,
- İbrahim ke adır de vêşo,
- Sılêman ke biyo wairê text u saltanati,
- Yaqup ke rêşto lacê xo Usıvi,
- Eyyub ke nêweşiya xora xelesiyo ra,
- Musa ke Deryao Sur ra vêrdo ra bover, Musevi firavun ra xelesnê ra,
- Yunus ke vêrê masi ra weş veciyo,
- İsa ke amo riyê dina, dıma merdene ra xelesno ra, anto asmên germi biya vıla.
Ni rivayeta ra aseno ke alaqa Germiya İmama be Musılmanêni çina. Musılmanêni ra ravêr ki Germiya İmama biya vıla. Hometa mara zobin Museviya ki na germi kerda vıla, hona ki kenê vıla. Xıristiyana de esta çina nêzan, hama Almana de na germi “Hirsebrei[5]” name biya.
Zêderi ki vanê tofan ra raxelesiyaena Nux pexamberi ra tepia çıke werdiş ra pêy de mendo ebe dina ama gırênaene. 12 thami kewtê cı. Coka hona ki ebe 12 thama êna gırênaene.
Bıngê na germi hebo. Heb êno manê hir u bereketi. Ebe vılakerdena na germi ki nas u dostanê xode, der u cıranan xode barekerdene êna werte. No ki zaf adetê u torê de hewlo. İsana jümini ra keno nezdi.
Se ke mı cor ard bi ra zon, vanê Germiya İmamu waxtê waxta de ebe kêf u eşq ra biya vıla. Tıfaqa Kerbelay ra tepia ebe matem ama vılakerdene. Na vurnaene mıra gore rınd niya, hama anciya ki siaê masum u paka gırêdaene, ina xoviri ardene, xovira nêkerdene rında. Na mane de bo ki gereke no adet u tore pay ra bımano. Çı ke adet u torewê ke haştiye u zerreweşiye, têduştiye be barekerdene rê emsalê ebe qimetê. Ni roc u serranê xıraba de tayna zêde itaciya qoma be rocanê nianêna esta.
Hona ke ma sebeta no thamo weş koçıki nêguretê xo dest wazen jü gulbange ra ni nustêy bıqedêni:
Himet kerê!
Kesê ke roce gureto, rocê ina duştê wairê dina u dare de qebul bo.
Can u cemalê delali, se ke şıma ki zanê, serê na dina gılore de heq u neqe esta.
Ma ver de dı ray estê. Raa jüye raa roşt u tijiya, raa nur u nebiya, raa Heqa.
Raa bine raa neqa.
Na rae raê de tari u kora, raa zulmatiya, raa zalımiya. Pêro xırabiye na rae ra pêda bena.
Ya Heq!
Çêverê şêrre ca de,
çêverê xêre ya ke.
Ma raştê qusıri meke,
şêrre wertê mara tever ke.
Bismi Şa, Halla Halla!
Xızıro Sıpêla,
Duzgıno Surela,
niaz u loqmê şıma,
ked u emegê şıma verba na xırabiye qalxan kero,
qıda u belay ver şano, qıda u bela şıma ra duri fiyo.
Ya wayir!
Zerê ma, rüyê ma hetê torao.
Şıkır u xızmeta ma torêwa, tora mınete kenime ke ma tenge de meverde.
Ya Heq,
ya wayirê hard u asmêni,
ya wairê cırm u cani,
ya wairê rama zafe,
ma zanenime ke tı comerda,
mınetanê hazıra u gulbanganê ma qebul ke,
bıngê hazıra qayim ke,
siya xo ma sera kemi meke,
emegê feqir u fuqari cırê nesib ke.
Hala, hala!
07.09.2019
Çımêwê ke mı cıra istifade kerdo:
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Ziusudra
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Aşure_Günü
- https://alev-i.com/alevilikte-asure-ve-yas-orucu/ (Kazım Dursun)
[1] ‘Büyük Kefaret Günü’ İbadeto ke seveta guna ra pak biyene beno, owo.
[2] Tertelê ‘38i ra gore 4ê Gulane ki no waxtê made, 6ê Martê serra 2010ine de bi roca xoviriardena ’38i.
[3] Ana Fatma wertê hometa made nişane aşmewa.
[4] “Darbe”wa ke ebe xo 15.07.2016ine de pilan kerda, aera tepia namê ni meydani kerdo ‘Halkalı 15 Temmuz Şeref Meydanı’.
[5] Lapê bılğori.