Texvim/Salname ku iro lı gelık ciyanda tê karanin sala 1564 da hatiye parastın u wê royê vırda heta roya iro ji dewam dıke. Gelo ew salname çer hat rastê, qey wê demê hat parastın, qey demek dın net parastın?.. Gelık pırsên wusa dı heşê meriyanda ci dıwên. Çıqas ku ez bı vê meselê ra eleqederım, nêrınê xa jı wera bıwêjım.
Tê zanin ku, dewletên Ewropi dur-nızêk 1100 de dest bı erişên dewletên dın dıkın. (Ew eriş bı navê “Seferên Xacparêzan” tê gotın). Ew êrişana heta salên 1500i dewam dıkın. Dı wan erişan da dewletên Evropi, gelık tıştên bı qêmet lı wan welatan da dıdızın u talan dıkın. Jı ekonomiyê bıgrın, heta berhemên çanda/kultura wan, jı berhemên kevneşopiyên wan, heta arşiwên wan gışti anin welatê xa.
Edi “derfetên”/imkanên war ketên destê wan dewletan ku, dı dınyayê da kesi nıkariya hember wan dewletan bısekıni u kırınên wan dewletan ra dıjmatiyê bıke.
Çandek war hazır kırın ku, edi hedi hedi gelık xelk ji bun parastvanê wan dewletan. Jı berku, desthelatdarên wan dewletan xa wekı mafparêz/heqparêz dıdan nas kırın. Ka berê xa bıdınê, hê iro ji tesira wan dewletan dewam dıke. Wekı minak bıwêjım u em derbaz bıbın.
Dema ku meri qat derdora xa dıke çekuyên “medeniyet”, “çağdaş”.. gelki bı şêweki xaş, rınd tên karanin. Dema ku meri bıxazi bıwêje ku, lı dewera Dêsımê xelkê me, bı sedan salan jiyana meritiyê dı cıvaka xa da pêk aniye. Kes guh nade meriyan u gelık tıştên nexaş, carna wekı çekuyên heqeret ji, jı meriyan ra dıbêjın.
An ji yên ku hewki rewşa Dêsımê rınd bıdın nasin, ewên medeni bı neçar dıminın u dıkarın bıbêjın ku, “erê erê, lı Dêsımê u gelık dewerên dın jı, gegan hındık tıştên baş çê bune…”
Tarıxa 1500 gelki gıring/muhıme. Ka berê xa bıdın hındık buyeran;
lı Almanyayê “Şerê Gundiyan” wê demê dest pê dıke. “Tevgera Protestan” disa wê demêye. “Reformên Ronensans” wê çaxê bı şêweki xurt dıkeve rojeva tewayê Ewropê hwd.
Ez vi ji binem bira hındık kesan. Tê zanin ku, herdê çermsoran (Amerika) ji, wê demê dagır dıkın.
Gelo Salname u yariyê 1ê Avrêlê/ Nisanê çiye?
1564 da qıralê Fransayê Charlesê IX (9);
min xast, 1ê meha çıleya paşın/Ocakê wekı sersal bê qebul kırın. Lê, heta vê royê lı Evropayê bı pırani destpêka sersala xa 25 Adarê qebul kıri bun. (Bıla 25 Adarê bala we bıkşine, ew nêzık Heftmalê ye!). Ango xelkê Fransayê ji, guh neda biryara Charlesê IX min. Jı ber vêna ji wekı yariyên xa bı Charles bıkın, 1ê Avrêlê da aheng, şadi amade dıkırın.
Dura ji ew roya 1ê çıleyapaşın dema ku hat pejırandın, dewleta Fransayê, 1ê Avrêlê wekı kevneşopiyê xa qebul dıke u ev ro, edi lı dınyayê ji lı xêlık weletan wekı roya yariyan tê qebul kırın.
Navbera gelê Fransayê da mesela 25 Adarê u 1 çıleyapaşın heta sala 1582 yan dewam dıke. 1582 da ew taxvim wekı fermi tê qebul kırın. Dema ku ew 1ê çıleyê paşın wekı serê salê, an ji destpêka salê tê tespit kırın ji, tıştên balkêş tên parastın.
Dıwêjın ku, pexamberê Xaçparêzan İsa, 24ê meha Berfenbar/Aralıkê da hatiye dınê. (Kesên ku lı Ewropayê dıjin, gere vê meselê rınd bızanın). 1 Çıleyê paşında ji, nav dıdın İsa u İsa sunet dıkın. Yanê ew navdayina İsa u sunetbuna İsa iro buye texvima gelık dewletan, erê taybet buye texvima dewletên “medeni”.
Lı vır ji ez çend minakan bıdım;
Lı Urıs/Sovyet de, qomunist 1917 da bı “Şoreşa Oktobırê”, ango Cotmehê da bun desthelatdar u ew texvim 1919 da qebul kırın. Lı çinê ji, qomunist 1949 da bun desthelatdar u wan ji, 1950 yi da ew texvim qebul kırın. Lı Tırkiyê ji ew texvim, 1926 da hatiye qebul kırın.
Ka em navên hındık mehan ji helni-daynin! Wekı Juli u Agust.
Tê zanin ku, ew Juli; Julius Sezare, Agust ji; fermanberê Sezar Justinyen Aguste.
Berê xa bıdın zımanê Ewropi u gelık zımanên dın da ji, navên wan herdu mehan bı gelık zımanan da eyni tê karanin.
Yanê Ewropiya “medeni” qenderi, navên mehan ji, jı desthelatdarên Romayê gırtiye.
Erê, ez dıbêm ew texvim weki texvima imparatora Romayê, texvima Xaçparêzane. Jı xa, dema ku, Şoreşa Fransayê 1789 pêk tê, qenderi ew ji dıbêjın;
em vê texvimê karnaynin, jı berku ew tenê texvima Xacparêzane, texvima rast bı Şoreşa Fransayê da dest pê dıke. Ew biryara, lı Fransayê heta dema Napolyon dewam dıke.
Pışti ku Napolyon dıbe serokê Fransayê, cardın vedıgerın lı ser texvima berê.
Ez dıbêjım ku, rewşa desthelatdarên iro dı gelık waran da bı hêsani nayê guhartın. Jı berku mıjiyên desthelatdarên iro pırr qılêr/gemar buye, yanê bı şêweki şaş hatıne perwerdekırın.
Eger war nebe, çıma Heftmala/Howtmala me ango, 21 adarê bı hemiyan ra nebe ji, bı pıraniya gelên dınyayê ra nebe texvim u sersal! Jı berku sersala mede ne kırınên zordestan tine bira meriyan, ne parastına oleki/dine kı dıke, ne ji tenê parastına cıvakeki dıke.
Texvim u sersale me ji eleqeya xa bı royê ra heye.
Ma em çı bıkın?
Jiyan ji bı royê ra rınd/geş dıbe. Ma vıra da xırabi, xeleti ku da ye!?
Gotına dawi;
me jı medeniyetê ango zordestan gelkê kışandiye. Êdi em meritiyê dıparêzın.