Kar u Gurê Kongra Dêsımi
Cematê İdarê Mısletê Dêsımi 08-10.12.2017 de, Weinheim de ame têare. Muqavela Kongra Dêsımi (salıxdaiş) sero guriya, qedênê. Ebe komisyonê amadekerdena kongre ronaene gama verêne êşte. Zımıstana Wertêna serra 2018ine de kongre kerdene sero qerar guret.
Na mane de konferans u panelanê nasdaena mısleti kerdene, Ewropa, Dêsım u Türkiye de gurekaranê komelanê sivila de, akademisyen u mordemanê ilmi de, temsilkaranê belediya u mebusa de, ağler u roştberanê Dêsımi de alaqa ronaene, têareamaene ra gore heyeti name kerdi.
Şıma nas u dostê ke kar u gurê Mısletê Dêsımi ra alaqadarê mıneta ma awa ke, kesê ke şıma sebeta Kongra Dêsımi muteber vinene heqa inade malumat desimeclisi2016@gmail.com rê bıruşnê.
Ebe selamanê dostêni bımanê weşiye de.
28.12.2017
Mısletê Dêsımi – Komita Amadekerdena Kongra Dêsımi
Muqavela Kongra Dêsımi (salıxdaiş)
Verqese
Hometa Dêsımi ni sedsarranê pêêna de her het ra zaf çetıniye diya, weşiya xo biya têser u tebın. Na biyene, xo u ra u rêça xo vurnaene ze mıletanê bina ebe hal u usıl nêama huzbar.
Bınge guretene u vıla biyena sanayi ra pêdabiyae dew u mazrau ra goçê suka kerdene ra dot her çi daim ebe bandıra itıqat, zon u zagonê muqtedira, ebe hukım u cebrê siyasetê dewlet u hukmata, ebe zor u asimilasyonê qomanê wairê qudreta amo hurendi.
İmparatoriya Osmani be Cumhuriyete, Dêsım tarıxê xode her daim ze teliyê verê pırnıke, ze jü ‘kergane’ diyo; sebeta kok u bınge ra ‘halkerdene’ na ‘mesela’, werte ra wedardaena zoni, zagoni, itiqati be kamiye u weşiya Dêsımi tım çerxê asimiliasioni gureno.
Serrane 1960 ra tepia, komelê siyasiye ke Dêsım xorê mesken gureto, ina ki ‘xoseriya’ qomê Dêsımi nêdiya. Tarıx u kamiye, zon u zagonê Dêsımi qom u mıleto ke der u dori Dêsımi de weşiya xo rameno, ya namê ina ra dardo we, ya ki ina ra say kerdo.
Têde adet u torê weşiya hometê ke ebe bıngê Raa Heqi ame werte, ebe zereweşiye homete têwerte de gureta muteber nê, bê qimet diyê, ya ki ‘medeniyet’ ra tever say kerdê; hên ki dê naskerdene.
Dewrê imparatoriya Osmani ra hata dadesê serranê Cumhuriyete çıxa ke gege sindorê xo biyê qıci ki, Dêsım xoser biyo, otonom biyo. Na kok u bıngê xoseriya Dêsımi de dı sebebi bi:
Sebebo jü qeydê amadekerdena sistemê imparatoriya Osmani biyo, o bin ki xoseriya xo ebe idarê destê xo waşten u xo idarê teberi ra şeveknaena Dêsımıca biya.
Jü dewletê de xo çinê biya; nuste ra nizamnamê de xo, ya ki qanunê xuyê deguretey çinê biyê. Temsilkarê xuyê siyaseti ki çinê biyê. Hama têde ni vaten u kategoriya ra dot, arıste, tabi, aqıl, fam u izan ra nezdi, maneviyatê xo biyo. İqrar jümini daene bıngê ni maneviyati biya.
Bıngê têwerte de haştiye ra weşiya xo ramıtene ebe Raa Heqi, cem u cemat (sistemê talıb-rayver-piri) u iqrar jümini daene amo ronaene. Hometa Dêsımi hata Tertelê ’38i xo şevekno, cad kerdo ke wairê soz u qesa xo bo, xoseriye u weşiya xo ebe xo tain kero.
Tertelê ’38i miladê ‘kilıtê kounê Dêsımi’ vindi kerdeno; miladê heq u huquqê xora biyeno. ’38 ra tepia soz u qesa Dêsımıca dest ra ama guretene, hem Hardo Dewrêşi sero, hem ki wertê dugelanê teveri de heq u huquq ra amê men kerdene.
Kongra Dêsımi hometa Dêsımiya ke xo ebe kamiya Dêsımi ana re zon, wairê vaten u waştena xo biyene, nezdiyê dewlete u dugelanê teveri de namê xora ebe xo qerar daene xorê bınge cêna, sebeta temsiliyetê ina werteardene rê cad kena.
Waşten u Menzilê Kongra Dêsımi:
- Kongra Dêsımi her mane de temsılkariya qomê Dêsımi cena xo ver, dezge u partiya ra cia, xoserawa. Hometa Dêsımi ze qomanê bina zobin zon, itiqat be kok u bınge ra ama werte. Ze partiyanê siyasi, komelanê itıqati, komelanê qomiyê sivili u komelanê sınate têde dezgewê ke nizamnama u qeraranê Kongra Dêsımi qebul kenê, aza u tabiye Kongra Dêsımiyê. Kongra Dêrsımi dezgê de sivil u xosera, bınê mınet u tesirê qe jü dezga u siyaseti de niya; qarşê kar u gure komelanê ke cıra zuhur kena, wertê xode wairê kamiye u huquqê xuyê, nêbena; müdahalê hurênaena wertê ina nêkena, het nêcena. Ebe çerçeve qerar u nizamnama kongra dezganê xora pia gurina.
- Kongra Dêsımi, Hard u sindorê Dêsımi jü teyna ebe hard u sindorê vilayetê ‘Tunceli’ye ra nêvinena. Kongra Dêsımi, çıxa ke zaf waxt u zaf rêy sindorê xo amê vurnaene ki, sindoranê Hardo Dewrêşiyo khan muteber cêna.
- Ha kes, ha dezgewê ke xo Dêsımıc name kenê, xo mıletanê bina ra say nêkenê, kamiya xo wertê kamiya Dêsımi de vinenê, kok u bıngê Kongra Dêsımiya sosyale anê huzbar. Kamiya Dêsımi kesê ke xo hetê kok u bınge ra, hetê zagon be itiqati ra zobina vinenê, ebe hal u usılê ra xo tabiyê hardê Dêsımi, ya ki ebe fel u emelê xo xo ocara gırêdaê vinenê, inara êna werte. Kamiya Dêsımi, kamiya ke xo komel u qomanê sosyala ra, kok u bıng be itiqatanê bina ra berz bivino, ina wertê xode asimile kero, niya, belakes Hardo Dewrêşi sero teminatê ebe zobin biyena xo weşiya xo ramıtena inawa.
- Kongra Dêsımi, têde zonê ke Dêsım de qesey benê serbestiye u xoseriya ina wazena. Se ke hetê UNESCOy ra ki amo ra zon, Kırmancki/Zazaki/Dımılki zonê ke hedê vindbiyaene derê, wertê inade dekeriyo. Na mane de pay ra mendene, ilam şeveknaen u cırê wayir veciyaena Kırmancki/Zazaki/Dımılki rê cad kena.
- Kongra Dêsımi, qom u mıletê ke cırê ciranê, inara pia ebe senc u hastiye, têdüşt ra weşiya xo ramıtene xorê emsal cêna. Temsilkaranê cirananê xuyê demokratika ra pia guriyaiş rê cad kena. Sebeta kamiya jümini qebulkerden u têduştiya qomunê der u dorê xo waştene alaqa ronaene cerebnena. Kongra Dêsımi, kami ra peda bena bıbo, xo şaranê bina ra xas diyene, millitê xo mıletanê bina ra, itıqatê xo itıqatanê bina ra berz guretene, zorbazeni ra qomu jümini verdaene, zem u qırkerdene daene qebul nêkena, verba cı vecina.
- Kongra Dêsımi, bıngê weşiya qomi de, ro u demê waxti ra mınasıb, heq u huquq be niazam u qanuna muteber cêna.
- Kongra Dêsımi zor u cebr, şided u herb qebul nêkena. Mesela Dêsımi be temsiliyetê Dêsımıca ebe ra u olağe, ebe normanê huquqê wertê mıleta ra rocdem de guretene, cırê raê diyene xorê esas cêna. Ebe ihlal kerdena huquqê wertê mılata, galmê Dêsımi kerdene, Dêsımi tehdit kerdene heqa xo mudafawa meşruye ana werte. Têareamaena Mısletê Dêsımi ê Zwingenbergi (19-20 Gucige 2016) de “Ronaena Mısletê Dêsımi Sero Beyanname“yê biye vıla. Na beyannama de hal u waxtê Dêsımi sero tespito cêren ama bi ra zon. Ma ni tesbiti muhim vinenime, reyna dekernenime:
„Dêsım u Dêsımıji endi demê xuyo peen derê, sae ke roy verderê, ya manenê ya ki benê vindi, benê mêres sonê. Na sevet ra, bê istisna, her tore ra zor u cerb, her tore ra şided u herv zerar dano Dêsım u Dêsımızu. Eke nia şêro, qomê Dêsımi mavênê şided u herv de xeneqino, werte ra darino we. Qomê ma zor u hervi ra bêzar biyo, qome made endi mezal u fırr nêmendo, nêşikino barê zor u hervi phoşt kero.
Na sevet ra verva çhek u wayirê çheke biyaeneime, verva zor u cebrime, hardê Dêsımi de, der u dormê Dêsımi de, qe zu coğrafya de herv nêwazenime.“
- Hometa Dêsımi hardê xo jiarge vinena; hardê ziyar u diyari, Hardo Dewreş neme kena. Kongra Dêsımi politikawa ke waxtê İmparatoriya Osmani ra hata Cumhuriyete ama cerebnaene, Dêsımıca coğrafya Dêsımi ra fina duri, Dêsım bê war u wert verdana, verba cı vecina. Têde kar u gurewo ke, ze bırra vêşnaene, ebe metodanê xıraba maden vetene, zerar u ziyan ekoloji u coğrafya Dêsımi daene, weşiya mahluqata tehdit kerdene, serba werte ra wedardaena dewlemendiya ser u bınê harde Dêsımiya ke cırê mêras menda êno kerdene, hetê kami ra beno bıbo, verva cı vecinime, kenime naletme, qebul nêkenime.
- Projêwê ke sebeta newede inşa u şênkerdena Dêsımi lazımê, debar u imarê Dêsımi ravêr benê, i projewu werte ardene, inarê fon pêdakerdene kar u gurê Kongra Dêsımiyo ewla ra jüyo.
- Qomê Dêsımi êndi hama hama ke biyo qomê diaspora. Nıfısê muxlıtanê xuyê ke Welatê Tırki, Avrupa u çarkoşê dina ra biyê vıla, êwê ke weşiya xo Dêsım de ramenê inara qat be qat zêdero. Ajê Dêsımıcano ke diaspora de beno pil u weşiya xo uca rameno kok u bıngê xora, zon u zagonê xora, fêl u fikriyatê xora roc be roc kuno duri; kulturo ke wairê hukmiyo beno tabiyê i kulturi. No hal u dem çend bêri ra tepia beno sebebê kok u bıngê xora, zon u zagonê xora duri kewtena ajê nwey. Kongra Dêrsimi qomê xuyê diaspora ebe fam u felê Hardo Dewreşi, ebe fikriyatê Dêsımi têlewe ardene, ‘MA’ biyena inana kolektife rê qeret kena.
- Reyna werte amaena Kamiya Dêsımiya xosere kar u gurê be hometa xora phoşti u qewete guretena fıkriyat u Mısletê Dêsımi ra gırêdaiya. Karo de nia gıran u muhim waxt cêno, game be game êno hurendi. Ferqa nae de biyene, na hengeme de menzilê xo raşt kıfş kerdene, teğdirê Dêsımıca guretene biyen u nêbiyena ni kar u gurey tain kena, ebe raştiye ra u welağe de newiye kena ra.
- Kongra Dêsımi Beyannama Heqa İnsana ra hata beyannamanê heqa ceniya, domana, gurekara, tabiati, heywana, iklim u bêyannamewê ke heqe şeveknenê, raveri guretena ina xorê emsal cênê, beynelminelê ine qebul kena.
- Her hal u dem de têleweamaena Hometa Dêsimi elzema. Temsiliyetê xo werte ardene, xoseriya xo qori keerdene, kılmek ra heqa weşiya xode wairê qesa biyene naera gırêdaiya. Na mane de sebeta temsiliyeto de meşru, statükoyê Dêsımiyo de xoser, wair u sermiyane weşiya xo biyena Dêsımıca hurêndi ardene ra gore Kongra Dêsımi amade kerdene lazıma, barê vılê mawa.
9ê Zımıstana Verêne 2017
Mısletê Dêsımi – Komita Amadekerdena Kongra Dêsımi