Dersim Bütün Kimlik Öğeleriyle Yeni Türkiye Cumhuriyeti Bünyesinde Bir Çıbandı!
Alman Kamu Televizyonu ARD’nin ttt (titel-tehesen-temeperamente) adlı programında, Tertele’yi (Dersim Soykırımı) konu eden 4 dakikalık bir dokümantasyon („Das vergessene Massaker – wie Kemal Atatürk Aleviten ermorden ließ“) gösterildi. Beklenildiği üzere bildik ırkçı reflekslerin devreye girmesi pek uzun sürmedi. Hem tanrıları Atatürk’e toz kondurmayan militarist Kemalist cephe ve „sol“ soslu yedek güçleri, hem de bu ara devlet yönetimini elinde bulunduran neo-hilafetçiler bir ağızdan „Devletimizin ve Cumhuriyetimizin bekası“nı savunmak için seferber oldular.
Öncelikle, Dersimliler, özellikle kendisini „sosyal demokrat“, ya da „sol“ diye tanımlayan bazı politik yapılanmaların çeperi içinde bulunanlar, „Dersim Olayları“nı soykırım olarak adlandırmadaki çekincelerinden vazgeçmeliler. Varsa böyle bir tartışma, bu Dersimlilerin dışında yürüyen bir tartışma olmalıdır. Dersimliler, Dersim’de soykırım olmadı savını (halen hukuken olmasa da) vicdanen suç saymalıdırlar. „Dersim meselesi“, „Dersim katliamı“, „Dersim olayı“, „Dersim’de vahşi suçlar“ vb. tanımlamalarla yetinmek, soykırım gerçeğini perdelemeye yaramaktadır. Olup bitenin adı jenosittir. Dersimliler kendi dillerinde bu jenoside TERTELE demişler. Yahudiler için HOLOCOUST neyi ifade ediyorsa, Dersimliler için de TERTELE onu ifade ediyor.
Ortalığa kusulan militarist devletçi, ırkçı-hilafetçi zehirin yan etkileri Dersimliler içinde, Dersim Soykırımını kim yaptı ve Dersimliler neden soykırıma uğradı sorularının tekrardan tartışılmaya başlanması şeklinde yansımış durumda. Tertele faili ırkçı-ulusalcı ve ırkçı-hilafetçi cephe ve yedek güçlerinin ulusal çıkarları uğruna gösterdikleri hassasiyeti, ne yazık ki, Dersimliler kendi davaları söz konusu olduğunda gösteremiyorlar. Dersimli aydınlar, siyasiler, sivil toplum kurumları, doğa aktivistleri ve inanç önderleri, Dersim ve Dersim toplumunun bekası için aralarındaki ayrılıkları ve tartışmaları ikinci plana iterek bir araya gelme olgunluğuna sahip değiller. Halbuki, özellikle içinden geçtiğimiz konjonktür, güçlerini ve imkanlarını birleştirip, Tertele kurbanlarının tarafı olarak davaya müdahil olmalarını, sahip çıkmalarını zorunlu kılmaktadır. Bu ihtiyacın bilincinden hareketle, biraz daha geniş yazmayı düşündüğüm bir makale için tutuğum birkaç notu, tartışmaya faydası olur umuduyla, kısaca aşağıya aktarıyorum.
Tertele’nin Faili Kim?
Herhangi bir kafa karışıklığına mahal vermeksizin, Tertele failinin Türkiye Cumhuriyeti devleti olduğunun altı çizilmelidir Soykırıma hukuki zemin yaratan bütün kararlar Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Bakanlar Kurulu gibi devlet kurumlarında alınmış, bu kararlar doğrultusunda gerekli hazırlıklar yapılmış ve devletin idari, kolluk ve askeri güçleri tarafından Tertele gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla, muhatap da Türkiye Cumhuriyet devletidir. Devletin tartışmasız lideri olarak Mustafa Kemal Atatürk başta olmak üzere, devlet yöneticilerinin istisnasız tümü Dersim Soykırımının failleridir. Dersim’de yeri göğü ateşe veren, felaketten kurtulanları da ölmediklerine bin pişman eden politika devlet politikasıydı. Soykırımın organizatörlerinin kimin olduğu, alınan kararların altındaki imzalarla tasdik edilmiştir. Ne Kemalistler, bugünkü neo-Osmanlıcıların sonradan Demokrat Parti içinde kümelenen atalarını zorla soykırıma mecbur etmişlerdir, ne de birileri Kemalist kadroların eline kullanmak istemedikleri bir kılıcı zorla tutuşturmuştur. Neo-Hilafetçilerin, halihazırda başında bir Dersimlinin bulunmasını da fırsat bilerek, günahı CHP’nin kapısına süpürmelerinin hiçbir inandırıcılığı ve ciddiye alınır tarafı yoktur. Hepsinin ceddi, fikir birliği içinde, Türk-İslam senteziyle yoğurmak istedikleri üniter Türk ulus-devlet kılıcını doyumsuz bir iştah ve zevkle Dersimlilerin boynuna indirmiştir. Anne rahminden çıkarılan masum-u paklar „modern“ ve „medeni“ Türkiye Cumhuriyeti adına süngülenmiştir. „Şeriatçılar Kemalist kadroların eline İslam kılıcını tutuşturdu“ tezi ile neo-hilafetçilerin „soykırımı Kemalistler gerçekleştirdi, bizim ceddimiz suçsuzdu“ söylemi bir madalyonun iki yüzüdür. ya da, Dersimlilerin boynuna inen kılıcın iki keskin sivri tarafıdır.
Kendilerine „anti-emperyalist“, „ilerici“ payesi biçilen Cumhuriyetin ırkçı Türk milliyetçisi liderlerinin soykırımla birlikte anılmasını kabule yanaşmama tutumu, „Beyaz Türkçülüğe“ öykünen ve resmi devlet ideolojisinin çarklarında zihinleri şekillenen Dersimliler içinde hatırı sayılır bir taraftara sahip. „Çağdaş Cumhuriyet“i ve soykırım kelimesini ilişki içinde telaffuz etmeye bir türlü gönülleri varmayan bu mantık sahiplerine göre, Mustafa Kemal’in Cumhuriyeti aslında Doğu toplumlarının kurtuluş vizyonunu temsil ediyordu ve Dersimliye de özlem duyduğu yaşamı vaat ediyordu. Ne var ki, „Dersim’in aşiret reisleri, seyitleri, derebeyleri, Cumhuriyet’in izlediği laik ve anti feodal politikaya karşı çıkarken gerici“ydiler[1] „Osmanlı’nın haritasında bile unuttuğu bu güzel diyara, Cumhuriyet, devlet otoritesi teziyle gideceğine, insani bir demet gülle gitseydi, Dersimlinin ülkeye katkısı, tüm tasarıların üstünde olurdu.“[2] Neo-hilafetçiler, Kemalistlere karşı kullanır diye, Dersim Soykırımını uluslararası platformlara taşıma çabalarını eleştirip değersizleştirmeye çalışan Dersimli yazar-çizer ve politik figürlerin dile getirmek istedikleri aslında bu bakış açısına olan bağlılıklarıdır. Arkadaşlar halen modern Türkiye Cumhuriyetinin kendilerine sunmayı arzu ettikleri „bir demet gül“ü bekliyorlar. Ara sıra da Anıtkabir’e koşarak ya da ya da Cumhuriyetin kurucu liderlerine övgü dizerek bu beklentilerini görünür kılıyorlar. Kanımca, Dersim soykırımını, devlet kliklerinin iktidar dalaşındaki mevzilenişine kurban etmenin vebali epey ağırdır. Milletvekilliği, ya da CHP gibi partiler içinde siyasi kariyer hesabı yapan politikacı ve yazar-çizer Dersimliler tarihi bir sorumlulukları olduğunu bilerek daha hassas hareket etmeliler. Bazı Dersimli yazarların ve siyasi figürlerin Atatürk başta olmak üzere, Kemalist soykırım faillerinin avukatlığına soyunmaları Dersimliler için kabul edilmez trajik bir durumdur.
Türk devletinin, Türk ve Müslüman olmayan topluluklara karşı resmi ideolojisinde ve politikasında, kökleri Osmanlı imparatorluğuna uzanan bir süreklilikten kolaylıkla bahsedebiliriz. 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde 300 bine yakın Süryani’nin, 353 bin Pontuslu Rum’un katledilmesi, Ermeni Soykırımı ve 1937-38 Dersim Tertelesi bahsini ettiğimiz süreklilik zincirinin birer halkaları olarak görülmelidir. Osmanlı devletinin ardılı olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti yöneticileri, bu alandaki Osmanlı devlet politikasından ve pratiğinden köklü bir kopuşu hiçbir şekilde gerçekleştirmemiştir ve böyle bir kopuşu hiçbir zaman arzu etmemiştir. İttihat ve Terakkicilerin pantürkist ve panislamist fikir mirasına ise sıkıya sarılmışlardır. O dönemdeki klik çatışmalarından bağımsız olarak söylenebilir ki, Cumhuriyeti kuranların Anadolu halklarına hiçbir zaman gerçek bir etnik, ulusal, inançsal ve sosyal eşitlik vaadi olmamıştır. Özellikle Kürt hareketi çevrelerinin kurtuluş reçetesi olarak yeniden keşfettikleri 1921 Anayasası’ndaki sözde „Kürtlere muhtariyet“ iddiası da dahil, bu yönlü vaatleri, Cumhuriyetin pozitivist lider kadrolarının pragmatist politik manevraları olarak değerlendirmek daha doğru olur. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluşunu, medeniyetin ve modernitenin Anadolu toprağına ayak basması olarak bize sunmaya çalışan çevrelerin, bunun tersini ispatlayacak tek bir kanıtı bile yoktur. Sözde bilim insanı sıfatıyla sundukları her gerekçe, baş vurdukları her „belge“ dönüp dolaşıp başlarına bela olmakta, „modern Türk ulusu“ ve „üniter bir devlet yaratma“ gayesi uğruna işledikleri insanlık suçlarının kanıtı haline gelmektedir.
Dersimliler neden soykırıma uğradı? Veya Dersimlilerin Cumhuriyet’le gerçekten mi bir sorunları yoktu?
Dersim bütün kimlik öğeleriyle yeni Türkiye Cumhuriyeti bünyesinde „sökülüp atılması gereken bir çıbandı, ve kim ne derse desin, Tertele ile bu „çıban“ sökülüp atıldı. Tertele Dersim toplumsal yaşamında ve iç hukuksal düzeninde onarılması mümkün olmayan bir yıkım, bir dönüm noktasıdır. Tertele‘den sonra Dersim/Kırmanciye toplumu kendi adına konuşma ve karar verme yetisini ve durumunu yitirdi, kendisi için söz söyleme hakkı başkalarına geçti, ya da elinden alındı. Bununla da kalınmadı, Dersimlilerin ne olup olmadıklarına, etnik kimliklerini, memleketlerini, dillerini nasıl tanımlamaları gerektiğine de başkaları karar vermeye başladı. Resmi devlet ideolojisi onları ihtiyaca göre „öz be öz Türk“, „Türklükten dönme Zaza“, „Kürtleşmesi engellenmesi gereken dağ Türkleri“ vb. olarak gördü. Milliyetçi Kürt hareketi ve onun etkisindeki yazar, aydın çevreler, onları Kürt ulus kimliğinin ayrılmaz bir unsuru (bir süredir Kürt ulus kimliğinin bir alt kategorisi de deniyor), dillerini ise Kürtçe’nin bir lehçesi olarak tanımlıyor. Özellikle Kürt ulusal hareketinin yarattığı etkinin de baskısıyla, bu dünyada ulus olmadan ve milliyetçilik iksirini yudumlamadan adam olunmaz paniğine kapılan Zaza milliyetçileri ise, Dersim Kırmançlarını, inşa etmeye çabaladıkları Zaza ulusu projesi içinde görüyor. Kendilerini, nerdeyse gördükleri her canlıyı ve cismi ille de bir ulusa monte etme mecburiyetinde hisseden bu çevreler, üzerine ahkam kestikleri bu toplumun, en azından Tertele dönemine kadar, toplumsal, kültürel, etnik, hatta inançsal kimliğini KENDİ DİLİNDE nasıl tanımladığını ise hiç mi hiç dikkate almıyorlar. Ayrı ve daha kapsamlı bir tartışma konusu olduğu için fazla uzatmadan şunu not edebiliriz:
Tertele’den önce Dersim Kırmançları, etnik, kültürel kimliklerini ne Türk ne Kürt ne de Zaza ulus formasyonları içinde görmemişlerdir. Yaşlı kuşak Kırmançların aktarımları ve başka sözlü tarih çalışmaları bu gerçeği tüm çıplaklığıyla ortaya koymaktadır. Dersim Kırmançlarının „BİZ“ tanımlaması ve toplumsal bilinç hafızası Türkleri, Kürtleri ve Zazaları içermiyor. Dersim Kırmançları, her daim bu toplulukları kendilerinden ayrı görmüşlerdir. Zazalarla olabilecek muhtemel etnik köken ortaklığı ve dil birliğine rağmen bu böyledir. Bunun böyle olmasının, Dersim Kırmançlarının bu topluluklar hakkında olumlu, ya da olumsuz düşünüp düşünmediğiyle de bir alakası yoktur. Dersim/Kırmanç kimliği ne Türk ne Kürt ne de Zaza ulusal kimliklerinin ne bir parçası ne de bir alt kategorisi olarak görülebilir. Bunlardan bağımsız, uluslaşma süreci dışında kalmış ulus öncesi „etno-kültürel“[3] bir kimliktir. Ve „(…) aktüel kimlik tartışmalarında Dersim’e Kürt ya da Zaza kimliği belirlenmek istense de, hem 38 öncesi hem de sonrası süreçten 1980’li yılların ortalarına kadar Dersim kimliğinde asıl belirleyici unsur Alevilik/Kızılbaşlık olmuştur.“[4] Tertele öncesi, Dersimli Kırmançların etnik, kültürel, inançsal kimlikleri hakkında bir toplumsal hafıza bulanıklığına işaret eden ciddiye alınacak bir veri yok elimizde. Dersim Kırmançlarının kimliği tartışılırken esas referans noktası bu topluluğun kendi kimliğini KENDİ DİLİNDE nasıl tanımladığı ve bundan ne anladığı olmalıdır. Tertele bağlamındaki tartışma için de bu geçerlidir. Tartışmada, Tertele faili ideologların kurbanların etnik kimlikleri hakkındaki tespitlerine kulak asmak ve onları kurbanların kimliğini belirlemede şahit göstermek de pek aklıselim bir tutum değildir. Ayrıca, kimlik tartışması, soykırım kurbanı toplumların birbirlerine karşı kışkırtılmasının aracı haline getirilmemelidir. Etnik, ya da inançsal kimliği ne olursa olsun, hiçbir halk diğerinden ne daha fazla ne de daha az değerlidir. Kurbanların seçimi failler açısından tamamen bir hesap kitap işidir. Çizdikleri toplumsal mühendislik projelerinin önceliklerini kendileri belirler, kurbanlarının yakalarına sıra numaralarını da onlar takar. Süryani, Pontus, Kürt, Zaza, Dersimli, Alevi onlar için fark etmez. O topraklarda yaşayan ve ön gördükleri toplumsal projeye uymayan her topluluk o dönemde potansiyel olarak soykırımın hedefindeydi ve halen de öyledir. Hesap gereğidir yaptıkları.
Peki neden Dersim? 1920’li yılların başına kadar Dersim, diğer adıyla Kırmanciye toplumu esas itibarıyla, „devletleşmemiş Dersim toplumunun belirli örf, adet, gelenek, görenek ve töreler toplamı, sözlü toplumsal kurallar bütünü“[5] olan „Qanunê Kirmanciye“ (Kırmanciye Kanunu) ile idare edilir. Farklı toplumsal gruplar arasındaki anlaşmazlıklar, ilişkiler vb. bu „sözlü toplumsal kurallar bütünü“ne[6] dayalı doğal hukuk sistemi zemininde ele alınır, çözülür. O dönemlere kadar Dersimli doğal otorite sahipleriyle devlet arasındaki ilişki, devletle vatandaşları arasındaki ilişkiden çok, iki farklı toplumun temsilcileri ve idari mekanizmaları arasındaki ilişkiyi andırır. Bir tarafta hükümranlık tekelini elinde bulunduran merkezi devlet otoritesi, diğer tarafta doğal Kırmanciye Hukuk Sistemi’ni (Qanunê Kırmanciye) temsil eden yerel otorite. Osmanlı devlet otoritesinin Dersim’de bu bir nevi ikili siyasi iktidar durumunu kendi lehine bozma girişimleri her seferinde geri teperek sonuçsuz kalır. „Dersim’e sefer olur, zafer olmaz“ ile ifade edilmek istenen esasta bu tarihsel gerçekliktir. Başından beri bu durumun farkında olan Cumhuriyetçi ideologlar ve politikacılar, hangi düzeyde olursa olsun, yeni kurulan Cumhuriyet sınırları içinde merkezi devlet otoritesine bağlı olmayan bir siyasi otorite yapılanmasına sürdürülebilir bir durum olarak hiçbir şekilde tahammül etmeyeceklerini ve meselenin kökten halledilmesi gerektiğini düşünüyorlardı. Çünkü, Dersim Kırmançlarının toplumsal kimliği ve bu kimlik esaslarına göre oluşturdukları idari sistem ve yaşam tarzı Cumhuriyet’in öngördüğü pantürkist ve panislamist homojen toplum vizyonuna ve üniter devlet sistemi ideolojisine ve pratiğine aykırıydı. De facto özerk bir yaşam sürdüren Dersim/Kırmanç toplumu Cumhuriyetçiler için ciddi bir tehlike oluşturuyordu. Mustafa Kemal, TBMM’nin 1936 yılının ilk yasama döneminde yaptığı bir konuşmasında durumun aciliyetine dikkat çekmek için şöyle demektedir: „İç işlerimizden en önemli bir safha varsa, o da Dersim meselesidir. İçerde bulunan bu yarayı, bu korkunç çıbanı, ortadan temizleyip koparmak ve kökünden kesmek işi, her ne pahasına olursa olsun yapılmalı ve bu hususta en acil kararların alınması için, hükümete tam ve geniş yetkiler verilmelidir.“ Bu direktif doğrultusunda, otorite tanımaz aykırı bir yerel idari düzenin sosyal tabanı olabilecek nüfus ve buna liderlik yapma potansiyeli olan şahıslar ve dinamikler bir an önce tasfiye edilmeliydi. Osmanlı döneminde olduğu gibi, Cumhuriyet’in ilk yıllarında da Dersim’deki siyasi durumu, diğer Alevilerin, Kürtlerin, Zazaların yaşadığı bölgelerden farklı kılan en önemli faktörlerin başında bu gerçeklik gelmektedir. O tarihsel kesitte Dersim’dekine benzer bir ikili otorite durumuna başka bölgelerde rastlamak pek mümkün değildi. Irkçı eğilimlerden muzdarip milliyetçi bir bakış açısıyla konuyu tartışan çevreler sorunun bu boyutunu nedense es geçiyorlar. Özellikle ulus inşasını ideolojik ve siyasal faaliyetlerinin merkezine koyan Kürt ve Zaza milliyetçilerinin, ulus öncesi bir toplumsal oluşum olan Dersimlilere uygulanan 37-38 Soykırımının sebebini, Dersimlilere hayali olarak bindirdikleri „Kürt“ veya „Zaza“ ulusal kimlikleriyle açıklamaya çalışmaktansa, neden diğer Aleviler, ya da Kürtler değil de Dersimli Kırmançlar soykırıma uğradı sorusunu bu açıdan bakarak cevaplamaya çalışmaları daha doğru olur.
Dersimlilerin Cumhuriyet’le gerçekten mi bir sorunları yoktu?
Tertele’ye yasal meşruluk kazandırmak için faillerin uydurduğu Dersimlilerin Cumhuriyete karşı isyan ettiği tezi başından beri bir yalandan ibaretti. Bunu dile getirmek ve tarihsel gerçeklere sadık kalarak sosyal bilimsel araştırma metotlarıyla veri toplamak hem kamuoyunu doğru bilgilendirmek hem de ileride uluslararası hukuk mercilerde gündeme gelebilecek bazı davaların başarılı olabilmesi için vazgeçilmez bir zorunluluktur. Ne var ki, özellikle, Kemalizm ve Cumhuriyet hayranlığına helal getirmek istemeyen bir kısım Dersimli yazar ve politikacının bu gerçeği, Cumhuriyeti kuranların Tertele’deki rolünü flulaştırmak için kullanmalarına da müsaade edilmemelidir. Evet, Dersim’de, ne devletin bahsettiği türden bir kalkışma, ne Kürt ve diğer sol çevrelerin tanımladığı türden bir „Dersim Kürtleri isyanı“, ne de Zaza hareketi liderlerinin görmek istedikleri türden bir „Dersim Zaza Ayaklanması“[7]ından bahsetmek olanaksız. Fakat, bu, Dersimli Kırmançların, Cumhuriyeti ve liderlerini kutsamak için selamlama kıtalarında sıraya girdikleri anlamına da gelmiyor. Kalplerindeki Kemalist devletçi kıvılcımı hep diri tutan ve her seçim döneminde biraz daha harlayan bazı torunlarının aksine, dedeleri, Cumhuriyetin kendilerine ne vadettiğini Tertele’nin arifesinde idrak etmişlerdi. Dersimli Kırmançlar, “Nişto ro qanunê Cumurati! Dariyo we qanunê Kırmanciye!“ (Cumhuriyet Kanunun Geldi! Kırmanciye Kanunu Kalktı!)[8] ya da „Vanê, Anqara de qerar gureto! No nê dowılo, nê sazo! Zalimu kaf u kokê Dêsimi veto! ((Diyorlar: Ankara’da karar vermişler! Bu ne davul ne sazdır! Zalimler Dersim’in soyunu kesmişler)[9] dizeleriyle Cumhuriyet’in kendilerine çıkardığı fermanın farkında olduklarını dile getiriyorlar. Dolayısıyla, toplum olarak kendilerine ve memleketleri Kırmanciye‘ye bir nevi „Endlösung“[10]dan başka bir seçenek sunmayan bir devlet sistemi ve kurucularıyla Dersimlilerin bir sorununun olmadığını iddia etmek, saflıktan da öte, faillerin ideolojisiyle uyum içinde olan bilinçli bir duruş göstergesidir. Sözlü tarih çalışmaları ve gün yüzüne çıkan belgelerden Dersimli aşiret ve ocak ileri gelenlerinin büyük çoğunluğunun bu gerçeğin farkında olduğunu öğreniyoruz. Dersimli Kırmanç toplumu ileri gelenleri, edindikleri tarihsel tecrübelerine de dayanarak, Yeni Türkiye Cumhuriyeti devletine başından beri tedricen yaklaşmışlardır. Dersim/Kırmanç toplumu ve ileri gelenleri bu tedirginliğini „Bela Estomol u Anqara ra wusto ra amo çêverê ma“ (Bela İstanbul’dan gelip kapımıza dayanmış) sözleriyle dile getirmiş. Yeni oluşan siyasi durumu daha gerçekçi değerlendirme yetisine sahip olan Dersimliler, güçler dengesinin kendi aleyhlerine döndüğünün farkına varmış ve devlet otoritesi ile istişare yürüterek bir anlaşmaya varma yolunu aramışlardır. Yeni Cumhuriyet‘in liderlerinden etnik ve inançsal kimliklerine dayalı yaşam biçimlerine saygı gösterilmesini, yani kendileri olarak yaşamanın teminatını talep etmişlerdir. Ne var ki, Cumhuriyetçi devlet liderleri, kendilerine „Gerekçeleri önceden hazırlanmış, hazırlıkları yıllar öncesinden yapılmış, tanklarla, toplarla, zehirli gazlarla hareket eden her şeye vur emrinin verildiği büyük bir katliam“[11]a karşı toplumsal yaşam haklarını ve memleketlerini savunmaktan başka bir seçenek bırakmamıştır. Böyle yapmakla Dersimliler, hükümranlık sınırları içinde yaşayan ve azınlık durumunda olan her topluluğa dilini konuşmayı, inancını yaşamayı, etnik kimliğine sahip çıkmayı, dağını, taşını, suyunu, börtüsünü, böceğini, toprağını bildiği isimle tanımlamayı, doğan çocuğuna kendi dilinde isim vermeyi homojen bir toplum yaratma adına yasaklayan, bu gibi insani taleplere soykırımla cevap veren bir devlete karşı en doğal insan hakkı olan yaşam haklarını kullanmışlardır. Köklerini kazımak isteyen böyle bir Cumhuriyet’le Dersimlilerin nasıl sorunu olmamıştır? Böyle bir yönetim biçimi nasıl „modern“, „medeni“, hatta „ilerici“ olabiliyor? Anlayan varsa beri gelsin.
[1] Vecihi Timuroğlu, Dersim Tarihi, s. 7, Yurt Kitap-Yayın, 1991.
[2] age. S. 9
[3] Mehmet Yıldız, Dersim’in Etno-Kültürel Kimliği ve 1937-1938 Tertelesi, s. 95, Chiviyazıları Yayınları, 2014.
[4] İmran Gürtaş, Dersim Alevilerinde Kimlik İnşası ve Travma, Kızılbaşlık Alevilik Bektaşilik, Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel, s. 316, Derleyenler: Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş, İletişim, 2015.
[5] Dr. Daimi Cengiz, Kırmanç ve Dersim Tanımları Üzerine, Dersim Üç Dağ İçinde, s. 92, Derleyen: Serhat Halis, NotaBene Yayınları, 2019.
[6] age.
[7] Bkz., Ebubekir Pamukçu, Dersim Zaza Ayaklanmasının Tarihsel Kökenleri, Yön Yayıncılık, 1992
[8] Dr. Daimi Cengiz, age., s. 92
[9] Weliyê Wuşenê İmami, derleyen Dr. Daimi Cengiz, Haydar Beltan’ın „Ve Suyu Ateşe Verdiller“ romanı Üzerine.
[10] Endlösung: Yahudileri nihayi olarak yok etmek üzerine kurulu olan Nazi planı, Nihayi çözüm.
[11] R. T. Erdoğan, AKP Genişletilmiş İl Başkanları Toplantısı, 23.11.2011, milliyet.com.tr.
Davut Hocam sen, ‘Dersim Soykırımı ve sürgünler‘ meselesine ilişkin, yaşanan bu sürece dair, bizlere neler aktarırsın?
Fikrini almak isteriz.isteriz[i].
‘37-38 Dersim Katliamını ele almak şüphesiz ki önemlidir. Ancak katliam öncesi ve sonrasını da bilmemiz gerekir.
Dersim özelikle 1. Dünya Savaşı’nda, Osmanlı-Rus Savaşı’nda çok önemli bir konuma gelir. Bir taraftan Ruslar, diğer taraftan Osmanlı Devleti, yani İttihat Terakki Hükümeti Dersim’i kazanmak için çok yoğun bir çalışma içine giriyor. Rus ordusu erzak tedarikini Dersim üzerinden sağlamaktadır.
Diğer taraftan güvendiği kesimlere silah yardımı yapmıştır. Osmanlı devleti de aynı şekilde Dersimi kazanmak için çok çaba göstermiştir. Maddi destek yanında, dini kimliği de kullanarak kazanmaya çalışmış, bu dönemde çok önemli subaylarını Dersim’e göndererek iç istihbaratı ve mukavemeti örgütlemeye çalışmıştır. M. Kemal de bu dönemde 9. Ordu komutanı olarak Dersim’e gelmiş, Peri Suyu kenarında karargah kurmuştur.
Dersimliler bu dönemde hem Ruslardan hem de Osmanlı’dan silah ve maddi imkanlar almış, ancak tarafsız kalmıştır.
Rusya’da Ekim Devrimi ile SSCB Osmanlı Devleti ile Erzincan Mütarekesini imzalayarak ‘Sovyet orduları, işgal edilen bütün bölgelerden çekilecek, ancak bu bölgeler, halkın temsilcilerine teslim edilecek’. Bu mütarekeden sonra Kasım 1917’de Erzincan’da “Batı ve Doğu Dersim, Erzincan ve Bayburt” temsilcilerinden “Şura Hükümeti” kurulmuş ve yönetim bu hükümete devredilmiştir. (Bu konuda daha önce yazdığım ‘Unutulan Tarih, 1917-21 Erzincan Şuura Hükümeti’ makaleme bakabilirler.)
Bu dönemde Ruslardan alınan silah ve askeri malzemeler benim çocukluğum döneminde hala kullanılıyordu.
Diğer taraftan Osmanlı Devleti de ciddi bir örgütlenmeye gitmişti ve devletin bu örgütlenmesi kalıcılaştırıldı. Daha sonraki yıllarda Dersim’de karışıklık yaratanların, çevre illere baskınlar yapan veya içerdeki çatışmalara katılanların ‘37-38 katliamlarında rol aldıklarını, yol, karakol, yapımında kolbaşı olarak çalıştıklarını görürüz. Ayrıca dikkate şayandır, devlet Dersimliler çevre illere saldırdılar der, ama bunlar hakkında hiçbir tutuklama, yargılama, mahkeme yapmaz.
Gerek Dersimliler, gerek Ermeniler, gerek Kürtler arasında sosyalist tartışmalar o zamanda da vardı. Ermeniler arasından Hıncak ve Taşnak partileri Menşevik iken Rusya’daki Ermeniler Bolşevik’ti.
Bolşevik-Menşevik savaşı başlayınca, SSCB Erzincan Mütarekesi’ni ve Şura Hükümeti’ni unutarak Kemalistlerle birlikte Menşevik Ermenileri “saf dışı” ettiler. Dersimliler ise kendi kabuğuna, bölgelerine çekildiler.
Ancak Kemalist devlet Dersim’deki yumuşak gücünü iyice tahkim etti. İşbirlikçileri ile birlikte iç çatışmaları kargaşaları kışkırttılar. Kemalistler başından beri Dersim’i işgal ve tenkil etme konusunda kararlı idi. Raporlar bunun kanıtıdır.
Dersim katliamının yapıldığı yıllarda ki dünya ve bölge koşullarını değerlendirmemiz gerekir. Kemalistler, İngiltere, Fransa ve ABD desteği ile Pakistan, İran, Irak ve Türkiye arasında ortak askeri bir pakt kuruldu. 2. Dünya Savaşı’nın başlangıç yılları idi. Kemalist hükümet, “Dersim Tenkil” hareketi için 600 bin liraya ihtiyaç duyuyordu. Bu para hazineden 1934’de ödemeyince Trakya’daki Yahudi Tehcirine başladı. Para ödemeyen Yahudilerin mallarına el kondu. 1935’de Dersim Kanunu ile birlikte Elâzığ’a özel yetkili Vali olarak atanan A. Alpdoğan’a ancak 300 bin TL verebildi. 1937’de ise general Kazım Orbay’a 300 bin Lira ödenek vererek Erzincan’a gönderdi. Ve katliam, talan, yağman, ganimet başladı.
Dersim Harekatı’nda devlet yetkililerinin Dersim’den 8 milyon lira ganimet aldıkları söylenmektedir. Elazığ’da, Alpdoğan, Ankara’da Orbay, Dersim’de yağmalanan, hayvan, tahıl, bal, yiyecek, zihniyet eşyaları ve insanlar, özelikle kızlar, taşınabilmesi için tren ve kamyonlara özel yetki belgeleri verirdi ve ganimetten pay aldırdı.
Dikkatinizi bir noktaya çekmek istiyorum. Türk Devleti ne zaman sıkıntılı bir döneme girmişse katliamlar ve yağmacılık yapmıştır. Rum, Ermeni, Pontus, Süryani, Kürt katliamları böylesi dönemlerde yapılmıştır. Dersim Katliamından sonra da sürgünler dönemi başlamıştır ve hala da devam etmektedir. Asimilasyon, jenosit politikası yumuşak güçlerce sürdürülmüştür, sürdürülmektedir. 2. Dünya Savaşı’ndan sonra, faşizmin yenilgisi ile sosyalizmin dünya çapında yükselişi, Kore ve Vietnam Savaşı döneminde emperyalist ülkelerde yükselen 68 dalgası, Türkiye ve Kürdistan’da da yankısını buldu. İşte biz bu dalganın etkisi ile ve kendi kültürel kimliğimizle bu gelişmenin içinde yerimizi aldık ve mücadeleyi hala sürdürmekteyiz.
Bugün, T.C.’nin Avrupa’da aradığı değerleri, demokrasiyi, yaptığı bu katliamlarla yok etti. Çözüm yine başa dönmek ve kendi değerlerimiz üzerinden yeni inşa hareketine başlamaktır.
Çözüm Dersim’in sahip olduğu kültürel miras üzerinden mümkündür. Dersim çok dili, kültürü, etnik ve dini kimliği bir arada tutan, hoşgörü ve saygının olduğu bir coğrafyadır. Yani aklın yoludur.
Avrupa’da ki Reform-Rönesans hareketinin felsefi altyapısı, sahip olduğumuz kültürel alt yapıdadır. Bu devlet, halkı bölüp düşmanlaştırarak varlığını sürdürmektedir. Uzun konu bunu geçelim.
Sahip olduğumuz değerleri ancak farklı kültürleri tanıyınca, kıyaslama yöntemi ile daha iyi anlarız. Bugün dünyanın dört bir yanına dağılmış Dersimlilerin sevdası da bu yüzdendir. 1920’lerde başlayarak 1984’de kadar SSCB yayın yapan Dersim Kültür Sanat Dergisi Dersim’den göç edenlerin çabasıdır. Bende de bir nüshası var ancak Kiril harfleri ile yazıldığı için takip etme şansımız olmadı. Bütün batı dillerinde çıkan “GEO” adlı bir dergide şu satırları okumuştum: “Ant ve Ural sıradağları hariç dünyanın bütün sıradağları doğu-batı eksenlidir. Bu dağlar beşparmağın bir kolda birleşmesi gibi Dersim bölgesinde birleşip ayrışıyorlar.” Bu tespit Dersim coğrafyası, kültürü ve insani arasındaki ahenk konusunu da düşündürmektedir.
Bir başka örnek: 2012 ya da 2013 yılı olabilir. Norveç bilim adamları heyetinde yer alan bazı yurtseverler, Antarktika kıtasında Kürdistan şehitleri anısına bir anıt dikip bayrak astılar. T.C., bütün girişimleri boşa çıkınca kendileri bir buz kırma gemisi yaparak Antarktika’ya gittiler; ancak Norveç Hükümeti gemiyi kendi teritoryasına sokmayınca, gemidekiler denizaltı dalışları vs. belgeseller yaptılar. Bu günlerde de ‘dünyada ilk buz altı araştırması yapan kadın‘ diyerek TV’lerde göstermektedirler. Bugün dünyanın birçok ülkesine dağılmış, sürgün edilmiş, ya da iltica etmiş binlerce Dersimli’yi örnek göstermek mümkündür. Arjantin’deki ya da ABD’deki Dersim gettosundan bahs edebiliriz. Dünyanın en kuzeyindeki kafeteryayı, ya da güney kutbuna lama ticareti yapan, Güney Afrika’nın en güney ucundaki madenleri çalıştıran Dersimlilerden bahsetmek gerekir.
Çözümsüzlük bizden kaynaklanmadığı için çözümü de elimizde değil. Çözüm bize musallat olan iletin ıslahı, değişimi, o da mümkün değilse iflasıdır.
[i] Davut Kurun ile yapılan söyleşinin özetirdir.
Aylardır ha bugün ha yarın gerçekleşecek denilen Türkiye Devleti’nin Kuzeydoğu Suriye’yi işgal harekatı başladı. Türk ordusuna bağlı askeri birlikler ve yerli işbirlikçileri Kuzey Suriye’deki yerleşim alanlarını hem havadan, hem karadan ateş altına almış durumda. „Barış Pınarı Harekatı“ şimdiden savaşı, yıkımı, göçü ve ölümü daha yoğun bir şekilde Kürt, Ezidi ve Arap halklarının yaşamının bir parçası haline getirmiş durumda. Bölgedeki gözlemciler işgal harekatının ilk iki gününde 60 binin üzerinde insanın göç yollarına düştüğünü bildiriyor.
Bölgedeki her güç tavrını stratejik ve taktik çıkarlarına göre şekillendiriyor. Buna göre askeri, siyasi, iktisadi ittifaklar kuruluyor, yeri geldiğinde bozuluyor, dün düşman sayılanlarla bugün iş tutuluyor, dost sayılanlar arkadan hançerleniyor. Stratejik dostluk gibi soyut söylemlerin reel politikada karşılığının olmadığı bütün çıplaklığıyla ortada duruyor. „Barış Pınarı Harekatı“, Trump rejiminin, Putin‘in ve onun denetimindeki Esad’ın onayıyla gerçekleşmektedir. Kuzey Suriye hava sahasının uçuşa açık tutulması, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov‘un „Ankara ile Şam arasında diyalog başlatmaya çalışacakları“ açıklaması ve Amerika’nın askeri güçlerini harekattan önce sahadan çekmesi, harekatın koordineli ve önceden varılan bir anlaşma zeminine dayandığına işaret ediyor. NATO müttefiki Türk ordusunun savaş uçaklarıyla „Barış Pınarı“ndan Kürt, Ezidi ve diğer halk kitlelerinin yerleşim alanlarına gökten harıl harıl ateş akıttığı bir anda Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) New York’da harekatın kınanmasına dair teklifi reddetmekle meşguldü. Hem Rusya, hem de „Kürtler’in hamisi“ rolündeki Amerika, AB üyesi 5 ülkenin göstermelik de olsa harekatı kınama talebiyle gündeme aldığı karar tasarısının çıkmaması için veto hakkını kullanmaktan geri durmadı. Fransa ve Almanya başta olmak üzere Avrupa Birliği ülkelerinin işgal harekatını kınamalarının sahada ve uluslararası platformlarda ciddi hukuksal bir karşılığı olmayacaktır. Amerika üzerinden PYD gibi Kürt siyasi ve askeri güçleriyle ne gibi pazarlıkların ve anlaşmaların yapıldığını ve bu anlaşmalara kimlerin uyup uyumadığını ise ancak tahmin edebiliyoruz. Fakat öyle görünüyor ki, bölgedeki bilek güreşinin ve tepinmenin bu raundunda da kabak yine Kürt, Ezidi ve yoksul Arap halklarının başında patlayacaktır.
Bölgeye hakim güçler, Türkiye gibi orta ölçekli güçlere çıkarlarına helal getirmedikleri ölçüde yol vereceklerdir. Sınır aşıldığında bu güçlerle çatışmaktan geri durmayacaklardır. Abdülhamit‘in torunlarının Osmanlı damarının kabarmasının elbette ki bir maliyeti/bedeli olacaktır. Erdoğan Rejiminin bu bedeli ödeme arzusunda olduğu ve mümkün olandan fazlasını elde etme hevesiyle yanıp tutuştuğunu tahmin etmek pek zor değil. Fakat şimdilik ne Amerika‘yla, ne de Rusya’yla ekonomik ve askeri olarak kaşık atma kudretine sahip olmadığını da dünya alem biliyor. Zamanı geldiğinde önüne koyacakları hesap yekünü Saddam’ın ve Kaddafi’nin burnunun dibine dayadıklarından çok daha ağır olabilir.
„Amerika Kürtleri sattı“ vb. feveranların Kürt ezilen kitlelerinin bilincini karartmaktan ve onları demoralize etmekten başka bir yararı yoktur. İşine gelmediği anda Amerika’nın satmadığı kimse mi kaldı bu dünyada? Kaderini bölgedeki büyük güçlerin çıkarlarına endeksleyenlerin, Kürt ve bölgenin diğer mazlum ve mağdur halk kitlelerinin gücüne güvenmeyen, onların pasifize edilmesinde adeta payanda rolü oynayanların fazla şikayette bulunma hakkı olmamalıdır.
İşgalci güçler ele geçirdikleri topraklarda ne yapıyorlarsa, Türk Devleti de ona benzer şeyler yapacaktır. Arazideki güç dengelerini kendi lehine çevirmek için, kendisine biçilen sınırları da zorlayarak, konumlanmaya ve böylelikle pazarlık masasında elini güçlendirmeye, yıkım, sürgün ve ölümle bölge halkını sindirerek kendisine mecbur kılmaya çalışacaktır. IŞID vb. selefist-şeriatçı vandallar işgal edilen bölgelere yerleştrilerek hem demografik yapı mimarlığı yapılacak, hem de geride kalan Kürt, Ezidi ve muhalif Arap kitleleri bu cani sürülerinin insafına mahkum edilecektir. Mümkün olduğu kadar bölgede kalmanın uluslararası hukuksal zemini oluşturulmaya çalışılacak. Planları tutar mı? Belli olmaz! Başarılıp başarılmayacağı elbette ki ayrı bir hesap.
“Barış Pınarı”ndan sınırın her iki tarafına savaş, zulüm ve istikrarsızlık akacaktır. Vatan-Sakarya-Millet edebiyatıyla içte OHAL ya da sıkıyönetim benzeri durumlar meşrulaştırılacak, savaşa karşı çıkan herkes kriminalize edilecek, vatan haini olarak damgalanacaktır. Provakatif eylemlerle (İstihbarat güçleri ve yerel işbirlikçiler eliyle sınırın Suriye tarafından atılacak ve sivillerin can kaybına yol açacak roketler vb.) şoven güruhlar galeyana getirilip harekete geçirilecek, ırkçı-şoven hezeyanlara iştirak etmeyen toplumsal kesimlerin linç edilmesine yol verilecektir.
Yeni bir savaş bölge halklarına „Korku ve sefaletten başka bir şey veremez. Yakar, yıkar, öldürür, yok eder“. „Barış Pınarı Harekatı“ bölgede hiç bir siyasal sorunu çözmeyeceği gibi, şiddet sarmalını daha da güçlendirecektir. Türk Devleti, Kuzey Suriye işgalini derhal durdurmalı, ordusunu geri çekmelidir. Kürtlerin ve diğer bölge halklarının demokratik hakları verilerek güvence altına alınmalıdır.
Dersim Kongresi
Ekim 2019
Erdal Emre (yazar)
İyas Yer Gazeteci- Telekonf.Moderatörü
Tüm katılımcı ve dinleyici arkadaşlara merhaba,
Bütün konuşmacı arkadaşları can kulağıyla dinledim doğal olarak. Ve gerçekten de yaşanmış acıların, tarih boyunca birikmiş travmaların feryatları gibi…
Bunları yazılı belgelerden ya da sözlü tarih anlatımından da az çok biliyoruz tabî ki.
Yirminci yüzyılın bir soykırımlar yüzyılı olduğunu söyleyebiliriz. 1904’te Almanların Namibya’da başlattıkları soykırım, 1915 te doruğuna ulaşarak devam etti. ikinci dünya savaşı döneminde olup bitenler ise zaten biliniyor.
Yirminci yüzyıldaki sekiz büyük soykırımın dört tanesinin Osmanlı-Türk coğrafyasında
gerçekleşiş olması derdimizi biraz daha da ağırlaştırıyor. Gerçekten de ister 1915’i ister ittihatçıların fiilen ve toptan işbaşı yaptıkları 1913 Ocak darbesinin tarihini ölçü alalım, 1937-38’e kadarki 25 yıl içinde dört büyük soykırım gerçekleştirilmiştir. Doruğunda Ermeni halkının/uygarlığının kanlı tasfiyesi bulunan soykırımların Asuri halkların, Süryanilerin, Keldanilerin, kuzeyde Pontusların, batıda Ege Rumlarının ve son olarak da, çok hazırlıklı, tasarlanmış, hiçbir savaş bahanesi de olmayan Dersim soykırımına kadar… (1921’de Dersim’in kuzey -batısındaki Koçgiri katliamı da sözkonusu zaman dilimi içinde yaşanan soykırım ve etnik temizlikler serisine dahildir.)
Çeyrek yüzyıl içerisinde gerçekleştirilen bu dört büyük soykırımın*da failleri aynı.
Biliyorsunuz bütün soykırımlar devlet odaklı olmak üzere, öncesi, sırası ve sonrasıyla üç aşamada gerçekleştiriliyor. Tarihin devlet merkezli ve son derece organize bu büyük cinayetlerine kimi sosyolog ve tarihçiler “mega cinayetler” diyorlar.
Devletlerin -ister imparatorluk ister ulus devletler olsunlar- “iç düşmanlar”ı, “dahili tümörler”i ve “çıbanlar”ı vardır! Osmanlı coğrafyasının da, devamında ortaya çıkan askeri Türkiye Cumhuriyeti tarihinin de – yaygın deyimle- ötekileri, ötekilerin ta ötekileri, “çıban”ları ve “dahili tümör”leri vardı! Buna şunun için vurgu yapıyorum: Muhalif saflarda ya da soykırıma uğrayan halkların ve toplulukların bugünkü elitleri arasında kendi acılarının, maruz kaldıkları soykırımın izini sürerken sebep sonuç ilişkileri konusunda ve devlet bilinci meselesinde önemli bulanıklıkların olduğu görülüyor. Bu bilinç bulanıklığı ya da deformasyonu bugünü analiz etmeyi, dolayısıyla da ileriyi göremeyi zorlaştırıyor. Burası neden önemli? Çünkü sonuçta biz tarihe geleceği görmek için bakarız. İleriyi görmek ve bir gelecek inşası için bakabiliriz tarihe. Yoksa tarihle kavga etmek, didişmek ve tarihi düzeltmek için bakamayız. Amaç, yeni soykırımların önüne geçmek ve elbette geçmiş soykırımların hesabını sormak…
Biliyoruzki soykırımlar devlet merkezli büyük organizasyonlardır ve genellikle de üç aşamada gerçekleşiyor. Her şeyden evvel, hedef toplulukların düşmanlaştırılması gibi bir öncesi var. Hedef alınan topluluklara dair önyargıyla başlayan, nefret ve kindarlığa varan ve giderek onu boğazlamaya dönüşen bir süreçtir bu. Yani öncesi, sırası ve sonrasıyla bütünlüklü bir süreç… Soykırımların sonrasına damgasını vuran ise, bilinen külliyen inkâr çizgisidir. Bununla birlikte, yeri geldiğinde, “gerekirse bir daha yaparız” diye de tehditkâr bir övünç duyabiliyor soykırımcılar. Bunu 2015’te, “Yurdumuzun Ermenilerden Temizlenişinin 100. yıldönümü Kutlu Olsun. Şanlı Atalarımızla Gurur Duyuyoruz.
Genç Atsızlar” imzasıyla birkaç kente astıkları pankartlarda açıkça görmüştük.
…
Devlet olarak örgütlenmiş toplumsal/sınıfsal katmanlara ve dost-düşman ilişkilerine bakıştaki naif, bilinç bulanıklığına dayalı kaotik tavır alış birer birer yem olmaya götürüyor ve nitekim öyle oldu.
Geçen yüzyılın ilk çeyreğine ya da 1913’ten 1938’e kadarki zaman dilimine baktığımızda 25 yıla sığdırılan dört büyük soykırımın anatomisi doğru düzgün mercek altına alındığında bu gerçek görülecektir.
Bu nedenle sıkça vurgu yapıyorum. Herkesin kendi derdine ağlaması, herkesin kendi acısını acıların ve mağduriyetlerin en büyüğü görmesi -ne yaşanmış soykırımların hesabını sorma, ne de yeni soykırımları engelleme anlamında- çözüm olmuyor. Tarihten çıkarılan doğru bir ders değil bu. İnkâr edilen, kabul edilmeyen soykırım devam eden soykırım olduğuna göre, soykırıma uğramış halkların, onların bugünkü sözcülerinin, örgütlü elitlerinin yapması gereken buradan öteye de bakmaktır. Nasıl bir gelecek projesi/inşası ile bizler yeni soykırımların önünü kesebiliriz?
İsviçre’den genç hukukçu arkadaşımız Hüseyin Çelik’in söylediği değerli hukuki doğrular var. Ancak, biliyorsunuz Raphael Lemkin’in soykırım kavramı 1948 de birleşmiş milletler tarafından onaylandı. Bu kavramın kendisi 1915’deki Ermeni/Hristiyan soykırımına ve de 1930’lu yıllarda Kuzey-Irak coğrafyasında Süryanilerin başına gelen büyük pogromlara bakılarak geliştirildi.
Ve ikinci dünya savaşı içerisinde Nazilerin gerçekleştirdiği endüstriyel boyutlardaki mega suç eylemine Churchill’in, “bu nasıl bir şey, bugüne kadar hiç benzerini görmedik, nasıl adlandırmak gerekir bu suçu” sorusunu 1943’te Raphael Lemkin, “bunun bir soykırım olduğunu, jenosid olarak adlandırılabileceğini” söyleyerek yanıtlıyor.
Hukuki bir kavram olarak jenosid’in 1948’den geriye doğru işletilemeyeceğini iddia eden resmî çevreler, kavramın kendisinin 1915’e bakılarak geliştirildiğini görmezden gelerek birçok fail devletin de işini kolaylaştırmış oluyorlar.
“Geriye doğru işletilemez” diyenlerin bulunduğu yerde durmak gerekmiyor. Çünkü kavramın doğum nedeni, ona kaynaklık eden olgunun kendisi 1915 ve sonrasında işlenen büyük cinayetlerdir. Hukuki planda kabulüne yanaşılmayan, ama birer tarihsel olgu olarak varlığı bilinen nice soykırım vardır ayrıca.
Öte yandan bu kavramın çerçevesini de -geliştirilen yeni soykırım tekniklerine bakarak- biraz genişletmek de gerekiyor kanımca.
…
Soykırımlara karşı mücadele, öncelikle asli failleri hedef alan çok boyutlu bir mücadeledir. Konuşmalar içinde 1919-23 yılları arasında yaşanan soykırım(lar)ın ikinci safhasından, Kemalistlerden söz edildi. Geçerken belirtmeliyim ki “Kemalizm” denen uydurma kavramın kullanılmasından pek de yana değilim. Bu kavramın hangi tarihte uydurulduğu, üzerine neler inşa edildiği biliniyor. Kemalistler isim değiştirmiş ittihatçılardır. İTC’nin yedek ekibidir. Her biri diğerine göre okul arkadaşıdır, eniştedir, kayınçodur, Teşkilatı Mahsusa ve orduda devre arkadaşlarıdır… Aralarında çelişkiler de vardır… Jön Türkler/İttihatçılar olarak imparatorluğu pan-islamizmle kurtaramayınca pan-Türkizme döndüler. Sonra Keyzer Wilhelm’in göz kamaştıran askeri makinasının, savaş gücünün cazibesine kapılarak “savaşı kazanırsak Kudüs, Sudan ve Mısır yeniden bizimdir” hülyalarına kapılarak savaşa girdiler ve sonuçta kafayı kırdırdılar. Savaşta yenilen taraflar kaçınılmaz olarak hesaba çekilir, budanırlar. Bu nedenle de, adına “Cumhuriyet” denilen “yeni” Türk devletinin “kurtuluş savaşı” gibi uydurma mitolojik destanlarını bir yana bırakıyorum. Kendim de bu kavramı fazlaca kullanmıyorum. “Yeni” askeri Cumhuriyet, aslında küçültülmüş Osmanlıdan, Kemalistler de kılık değiştirmiş İttihatçılardan başkası değildi…
Almanlarla birlikte iştahla daldıkları paylaşım savaşını kazansalardı büyüyeceklerdi. Kaybedince küçüldüler/küçülmek zorunda kaldılar. Değişen duruma yepyeni bir maske geçirdiler. Savaş galipleri de, “halkınıza istediğiniz masalları anlatabilirsiniz ama bundan sonra böyle” diyerek bir çok kısmi reformu empoze ettiler.
Açıktır ki “kuvai milliye destanları”, “kurtuluş savaşı”, “Atatürk inkilapları” gibi argümanlar, paylaşım savaşı içinde ve sonrasında işlenen sözkonusu mega cinayetlerin hesabından kurtulmak, en önemlisi de gasp edilen bir toplumsal zenginliği vermemek için uydurulmuş şeylerdi. Ne acı ki bu minvaldeki masallar bugün hâlâ muhalif sol jargonda dahi varlığını sürdürüyor.
…
Herhangi bir milliyetçilik diğer milliyetçiliğin alternatifi değildir, hiçbir zaman da olamayacaktır. İnanç veya etnik benmerkezci yaklaşımların soykırımların tarihine/toplumsal nedenlerine ve asli sorumlularına bakışları biraz sorunludur.
İster semavi dinler, isterse heteredoks/batınî inanç sistemleri olsun tıpkı milliyetçilik türleri gibi birbirine alternatif olamıyor. Kaldı ki soykırıma uğrayan bütün halkların, inanç ve etnik toplulukların her biri -bir yanıyla da- başka dinsel, milliyetçi bağnazlıkların kurbanıdır…
Soykırım kurbanları olarak bizlerin tarihe bakıştaki amacımız, geçmişle yersiz bir kavgaya girişerek zaman kaybetmekten ziyade, “nasıl bir gelecek inşaası” meselesine yoğunlaşmak olmalıdır. Elbette tarihte işlenen suçları kabul ettirme mücadelesini elden bırakmayacağız. Ama asli hedef, birleşik mücadelelerle yeni soykırımların önünü kesmek ve daha da önemlisi soykırımsız bir gelecek inşaasıdır.
Gelecek nesiller nasıl bir toplumsal örgütlenme içinde bir arada yaşayacaklar? Tarihe böyle bakabiliriz.
…
Napolyon Bonapart isimli Korsikalı savaş erbabı şunu söylüyor: “Tarih, üzerinde konsensüse varılmış bir yalanlar silsilesidir”. Bunu herhangi bir muhalif söyleseydi şüpheyle bakılabilirdi belki. Ama sözkonusu kişinin tarih yapan, yazan/yazdıran bir savaş figürü olması, bu değerli itirafa bir anlam derinliği kazandırıyor.
Resmi tarihin klişelerine, yalanlarına ve uydurma senaryolarına çok fazla takılmadan devlet bilincindeki bulanıklığı aşmak, devlet olarak örgütlenmiş sosyal sınıf ve katmanların soykırımlardaki başrollerini görmek bakımından önemlidir. Çünkü her büyük katliam gibi soykırımlar da sonuçta tarihsel bir sebep-sonuç ilişkisi içinde oluşuyor. Toplumları zapturapt altına almak, üniformize etmek devletleri kontrol eden örgütlü sınıfsal katmanların egemenliğini, yağma eylemlerini kolaylaştıran bir tercih olagelmiştir.
Devlet(ler)in tarihsel ve sınıfsal fonksiyonlarına dair her yanılsama ve bilinç deformasyonu sıklıkla hedefin şaşmasına, toplumlar/halklar arası toplu nefret ve düşmanlıklara yol verebiliyor.
Kapı komşusunun kırıma uğramasının gerçek nedenlerini anlayamayan, resmi argümanlara aldanarak ya da maddi dürtülerle soykırıma suç ortaklığı yapanların veya seyirci kalanların kendileri de bir zaman sonra benzer trajik akibetlere uğramaktan kurtulamamışlardır. Diyarbakır Süryani Derneği başkanı Murat Demir’in hatırlattığı, “biz kahvaltıysak siz de öğle bir sonraki öğünsünüz” feryadı her vesileyle anlatılan bir tecrübedir.
Gelecekte de birer birer yem olmamak için etnik ve inanç ben merkezci dar bakış tarzından, devletin/sistemin bekasına dua eden tarihsel yanılgıların açmazından çıkmak gerekiyor. Bu bir zorunluluktur. Aksi halde etrafımızda döner dururuz.
Bu buluşmayı organize eden, insiyatif alan arkadaşların çabalarını kutluyor ve de katılımcı/konuşmacı arkadaşların takdirlerine katılıyorum.
Bu tarz inisiyatiflerin devam etmesi gerekir. Yani bu bilincin, sıralanan derslerin kurumlaşması gerekiyor. Aksi halde gelecekte farklı formlarda yem olmanın önüne geçemeyiz.
Teşekkür ederim.
* Kaba notlar haricinde yazılı bir metne dayanmayan spontane tarzdaki konuşmamda Ezidilere uygulanan Soykırımın atlanması -konuşmanın asli mantığını, vizyonunu gölgelemese bile- önemli bir eksiklikti. Anlayışla karşılanacağını umarak…
Selman Çimen
(Sosyolog-Yazar)
İlyas Yer
(Gazeteci-Telekonf. Moderatörü)
Arkadaşlar hepinize merhabalar. Benden önce konuşan arkadaşlar önemli bazı noktalara vurgular yaptılar ve ōnemli bilgiler verdiler, Yeni anekdotlar düştüler bu ilk gōrüșmemize.
Yada şöyle söylemek gerekir. Bu çok geç kalmış bir ilișki durumu, bizler soykırıma uğramıș halklar için bu Plattform olușmalıydı ve aynı Coğrafyada ki aynı acılar yașamıș halklar için, geç kalmış bir adımdır.
Nedenleri belki de, benim fikrimdir, bir boyutu ile herkes kendi acısıyla, kendi yaşadıklarıyla baş başa kalmış bir tür “içe kapanma hali” diyeceğimiz, bu durum aslında biz Dersimliler içinde geçerli bir psiko-sosyal durumdur, Yașanan acının büyüklüğü ve yıkıcılığı ile ilișkilendirmek de mümkündür, bu durumu.
Bir daralma yaşamışız, bu büyük felaketin, bu büyük yıkımına sonuçlarına bağlı olarak. Hepimizi aslında sosyo-psikolojik boyutuyla ciddi bir Travma ya, “iç çōküntü hali”ve bizi daralmaya soktuğunu gerçeği ile karșı karșıya olduğumuzu bilmeliyiz.
Çünkü çok büyük bir acıdır soykırım, kușaklar boyu sosyal, kültürel ve biyolojik aktarımları olan, süreklilik içeren bir insani fenomendir soykırım ve acısı normal bir acı da değildir. Bu acıdan nasıl kurtulur insan?… Bilinmiyor.
Başka bir tanım alanına ve yeni teorik sonuçlara ihtiyaç var ki, boyutları bugün ki hali ile veya bu alan ile ilgili bilimsel çalıșmaların sonuçlandırılmadığı, soykırımın yüzyıllarca etkisini sürdüreceği bir çok gri alan henüz açıklığa kavușmamıștır.
O yüzden bu adım önemli bir adım, karșılaștırmalı bir metod ile yeni șeyler ortaya da çıkabilir. Bilimsel alanda ki tartıșmaların da bize katkıları kesinlikle olacaktır. Bu ilișkiyi sürekli hale getirmek ileriye götürmek noktasında, diğer arkadaşların temennisini bende tekrarlayarak, aynı fikirde olduğumu söylemeliyim.
Bu birinci nokta.
Birbirimizi tanıma ve konușmalardan çıkardığı sonuçlar, bazı arkadașlarım konușmalarından çıkardığı sonuç birbirimizi çok da tanımıyoruz. Birbirimizin acılarını bilmiyoruz ve birbirimizin yaşadıklarını, çektiklerini bilmiyoruz.
Zannediyoruz ki bizim acımız, en büyük acı olduğunu düșünerek ve onunla birlikte yaşıyoruz. Şimdi buradan girmişken, Erdal arkadaş dört büyük soykırım dedi. Aslında beş büyük soykırım yașandı bizim coğrafıyada. Bakınız, ne büyük bir hüzündür ki Ezidileri unuttu, Oysa tarihin en büyük alçaklığıdır, bir halka yapılmıș olan…
Belki Coşkun tamamladı. Biz bu çalışmaya başladığımızda bir şeyi anladım ki, Bu konularda ne kadar yüzeysel bilgi sahibi olduğumuzu da gōrdüm.
Ezidilerin yașadıklarının çok farklı bir dram olduğunu ōğrendim, şu anlamda bizim hepimizin yaşadıklarından daha büyük bir acı yaşıyorlar. Daha fazla bir acı yaşıyorlar. Bunu șu anekdot ile aktarayım. Bir Ezidi olan Prof. Dr İlhan Kızılhan bu tartışmaya katılacaktı. Fakat, Duhok’ta bir travma merkezi kuruyorlar şu anda. Birleşmiş Milletlerin ve uluslararası insan hakları örgütlerinin, desteklediği bir travma merkezi kuruyorlar. Kendiside șu anda orada, ve çok yoğun bir çalışma içerisinde olduğunu ve bugünde Birleşmiş Milletlerden gelen bir heyetle toplantı ve akşam yemeğinde olduğunu, katılamayacağını söyledi. Bu konferansa katılsaydı, çok daha ōnemli bilgiler verme olanağı olurdu.
Şimdi şöyle bakmanızı isterim. Onlarda yaklaşık beș bin kadın
İşid tarafından kaçırılıp, satılmış yada tecavüz edilmiş, bir kısmı da kayıp ve bu kadınlardan doğan yaklaşık 4500 çocuk var. Şöyle düşünün ki bu çocuklar Ezidi kültürüne ve inaçlarına gōre Ezidi kabul edimiyorlar…Ayrıca kadınlar da Ezidi olmayan biri ile birlikte oldukları için ailesi ve Ezidi toplumu tarafından dıșlanmaktadırlar. Öyle büyük bir travmatik durum ki, kadınları kaçırılmış, çocuklar doğmuş, kadınlar ve çocukların yașadığı bu büyük trajediden bașka daha korkunç ne olabilir? toplum korkunç bir yıkım yașamakdadır. Yani hepimizin yaşadığı büyük acılar var. Buradan Dersime dönmek istiyorum… Dersim soykırımı geç fark edilen, biz Dersimliler tarafından da geç anlaşılan, geç gündeme gelen yada geç gündeme getirdigimiz bir soykırımdır.
Son yirmi yılın tarih okuması ve bu eksenideki tartışmalarının sonucunda ve 37-38 de gerçekten neler oldu sorusuna verilen cevapların bir sonucu olarak, bunun bir soykırım olduğunu anladık ve halen de anlamayanlara anlatmaya çalıșan bir toplumuz… Bu gecikmenin iki nedeni vardır. Birinci neden, monieple edilmiș bir tarihi yazılımı vardı. Bu tarih yazılımını eleștirel bir süzgeçten geçirmeden okuyarak aslında hepimizin düşünsel dünyasını birbütün olarak domine eden, zehirleyen hatta felç eden bir rol oynadı, toplumsal aydınlanmamızı geciktirdi… bu tarih yazılımında ki kurgu irrealdi gerçeklerle bir ilișkiși de yoktur, Dersimde bir isyan olduğunu ve bir kürt devleti kurma girișiminin sonuçlarının yarattığı bir durumdan kaynaklandığını vs. böylesine sofistike hazırlanmış bir tarih kurgusu olușturulmuștu.
Baytar Nuri Dersimi’nin yazdığı bir tarihti. İkinci bir boyutuda bizim soykırımı yaşayan annelerimiz, babalarımız, dedelerimiz bizi bu işe hiç bulaştırmak istemiyorlardı. Biz 37-38 neler olduğuna dair sorularımıza, her defasında o konuyu bir șekilde kapatıyorlardı ve öğrenmemizi istemiyorlardı. En fazla bize şu öğütü yapıyorlardı. “Alevi kimliğinizi saklayın ve kendinizi koruyun bir yere gidince” șeklin de ki telkinlerde bulunuyorlardı. Yani kendinizi saklayın, bir şekilde, koruyun kendinizi. Bu bir șekli ile soykırım yașıyan toplumların hayat da kalmanın bir yolu olarak geliștirdikleri strateji…
Biz’deki gerçek bir aydınlanma, Avrupa ya gelen politik göçle birlikte, kimlik, dil, tarih, sosyoloji ve etnisite tartışmalarıyla beraber, ‘biz 37-38 de neyi yaşadık’ sorusuyla bu konu gündemimiz haline geldi.
Ne oldu? sorusuyla başlayan bir şey bu. Bu süreçte aynı zamanda “soykırım” kavramını tanıdık. Hatta bu kavramı așan bazı fazla yanlarını da gōrdük. Yani bugün Lemkin’in, tanımladığından fazlası olan bir soykırım, Raphael Lemkin’in tanımında bir etnik-kimlik tanımı var, aynı zamanda bir kabile yada bir aşiret için ölüm kararı çıkarıldığına dair bir
tanım yok. Mesela benim ailemde soykırıma uğrayanlardan, toplu bir yok etme var.
Fakat, Demenanların erkeklerinin hepsinin öldürülmesi ve her öldürülen erkek için ödül konulması, para ōdülü karşılığı her erkeğin öldürülmesi kararıda var. Yani fazlası dediğim kısmı bu. Bazı insanlar kadınları öldürüp, saçlarını kesip erkek diye ödül alıyorlarmış. Böyle vahși durumlar da var Dersim Soykırımın da. Çok açık bir soykırım. Yani bütçesi devlet tarafından hazırlanmış, devlet hazinesinden bütçeye para aktarılmış bu soykırım için, süvari birliklerinin atların ne kadar yem yiyeceği bile hesaplanan bir soykırımdır. Kimin nereye sürgün edilecegine dair yol planları yapılmıș. Dersim 37-38, bütün boyutları ile planlanmıș, bir toplumu yok etmek için uygulanmıș İnsanlığa karșı bir suçdur.
Bunları burada söylerken iki konuşmacı arkadaşım, Hosvep ve galiba birde Tamer arkadaşlar, Kürt kimligi vurgusunu sık sık yaptılar, Dersim için. Bu sōylemlerde şu anlașılıyor ki, Dersimlilerin etno-kimlik tartıșmalarından çok haberdar olmadıklarını söylemeliyim. Bu da birbirimizi gerçekten tanımıyoruz, sonucuna beni gōtürdü tekrardan. Dersimlilerin, Kürt kimliğine karşı bir itirazı var. Ve çok ciddi ve güçlü bir itirazdır. Bunun bir çok nedeni ve bir çok siyasal, sosyal ve sosyolojik parametresi var. Tarihsel boyutu var, dil boyutu var, inanç boyutu var, konu bu olmadığı için, detay yapmayı da doğru bulmuyorum. Bizim de için de olduğumuz, Dersim Kongresi diye bir süreç var. Bu Kongre sözleşmesin de Kürt kavramı hiçbir yerde geçmiyor. O yüzden Dersim Kürt resmi tarih gözüyle, ezber ve ōğretilmiș hali ile Kürt soykırımı, Kürt İsyanı gibi değerlendirmek, bir yanlıștır, nesnel hiç değil.
Hüseyin Çelik adlı hukukçu arkadaşımızın söylediği gibi tarihsel okumalar, tarihsel yanılgılar ve tarihsel ezberlerin yarattığı tahrifatlar, bizim sağlıklı ve sonuç alıcı yol almamız ōnünde ki en büyük engellerdir. Mesela ben şöyle desem yada şöyle öğrendiğimiz hali ile ‘Karadenizin hepsi lazdır’.
Tamer arkadaşım, hemen itiraz edecektir. Aynı şey Dersimliler içinde geçerlidir. Aynı șey, Dersim tarihi içinde geçerli. 500 yıl boyunca bu coğrafyada, kendini koruyan, barbarlığa direnen, kendi kimliğiyle yașayan bir toplum olarak var olmuș. Birinci meclis’te de
Dersim milletvekilleri olarak varlar. Ve bir tarafta da Kürdistan milletvekilleri var. Ayrıca bu günkü konumuz olan soykırımlar da Kürtlerin yaptıklarını da doğru konușmalıyız, Suryanileri kesen “Seyfo” (Kılıç) kimin elindeki kılıçtır? Bedirxanların yaptıklarını açık bir șekilde konușmalıyız. Tarihde ki Ezidi katliamlarının çoğunu kim yaptı? Hamidiye Alayları kimlerdi ve Ermeni Soykırımında yaptıkları da biliniyor.
Kısacası bu tarihin biz Dersimliler ile bir ilișkisi yoktur, bu șuçların da ortağı hiç degiliz. Ortak tarihi olmayan farklı halklardan sōz ediyoruz. Dersim kimligi bu tarihsel arkaplan nedeni ile bir kimliktir. Kendi kimliğine bağlılığını sürdüren kadim bir coğrafya. Yine arkadaşım Hüseyin Sevinç, birkaç rapordan alıntılar yaptı. Bu raporlar gösteriyor ki bu coğrafyanın kendine özgü, kendi kimliği, kendi duruşu, kendi yaşam tarzı, kendine ait bir otonomisi, kendi hukuku olmuștur. Bugün kü siyasal bilim de ki karșılığı olarak söylersek, tanımlayabileceğimiz bir “otonom bölge” oluşturduğunu görebiliriz.
Bilmiyorum zamanımı aştım mı? Birkaç şey daha söyleylemek isterim. Hiçbir soykırım kendi kendine başlamaz, onun yapılması için de devletler psikolojik, kültürel boyutunu ōnceden hazırlarlar. Soykırımı yapanlar uygulayacağı toplumu bu soykırımın meșruluğuna da hazırlarlar. Kafa yorduğum meselelerden bir tanesi de, soykırım teorisini-fikrinin ittihat terakkiciler mi ilk böyle bir şeyi düşündükleri, yani bir toplumu komple ortadan kaldırmak gibi böyle korkunç ve dehșet fikrin üretimi ittihat terakkinin eserimidir? Yoksa Almanların empoze ettiği bir fikir mi? Bu konuda aslında bilgisizim. Ama maalesef ki coğrafyamızda bu fikrin devamcıları bugün halen iktidardalar. Halen bu fikri savunan fașizan bir sistemle karşı karşıyayız. Bu soykırımlar hepsi bir psikolojik, kültürel arkaplan üzerine inșaa edildiklerini gōrüyoruz. Bugün de bu șekli ile devam etmektedir. Hüseyin Sevinç arkadaşın, söylediği gibi Dersimlileri insan göremeyen, vahși, barbar ve kesinlikle öldürülmesi gerektiğinde bir sorun olmayacak varlıklar olarak gören ve propaganda eden, bu diğer etnik gruplar, diğer inanç grupları içinde geçerli bir yōntem olarak yapılmıș.
Ermeniler, Ezidiler, Asuriler içinde aynı kavramlar kullanılmıştır, hala da söylenmektedir.
Soykırımı sadece bir toplumun fiziki olarak yok etme üzerinden inșaa eden çok kaba bir bakış açısı var genel anlamda. Oysa ki, Soykırıma uğrayan toplumlar ve kimlikler darbeli kimliklerdir. Şiddet gören kimliklerdir ve travmalı kimliklerdir. O yüzden iç bütünlüklerini olușturması, ortak refleks göstermeleri, ortak davranış göstermeleri çok zordur, nedeni ise bütűn toplumsal gelișim dinamikleri kırılmıștır. Uğradıkları şiddet öyle ağır, öyle yıkıcıdır ki birbirine karşı şiddet kullanmaya çok açık bir duruma gelebilirler, “șiddettin içe dōnme” hali durumu bir sosyal fenomen degil, realite olarak da karșımıza çıkabilir. Dersimlilerde bugün yaşanan da birazda böyle bir durum, bunun üzerinden biraz da bakmak gerekir diye düșünüyorum.
Aslında Ezidiler ile benzer bir kaderi paylaşıyoruz, ve aynı siyasal girdabın yaratığı kaos da boğuluyoruz. Ezidiler bir yandan uğradıkları katliamı, Soykırımı Ezidi Soykırımı olarak tanımlamak istiyorlar. Doğru olan da bu degil mi? Ama Kürt hareketi ile politik iliskiden kaynaklı bir kesim de kürt katliamı olarak tanımlamak istiyor. Dersimlilerdede aynı durum, çok açık sōylemeliyim ki, burdan hiç bir şey de çıkmaz kesinlikle…
Bu aslında birbirinin önünü kesen, bazen doğru yol yürümesini bile engelleyen bir durumdur. Bir örnek vereyim. Dersim Kongresi Meclisi olarak bizim bir çalışmamız vardı. Dersimde kullanılan kimyasal silahlarla ilgili. Birkaç belgede elde ettik. Ama bu çalışmamızı duyan bu çevreler bu şekilde alman parlamentosuna taşıdı. Toplumların acılarını Politik rant alanı olarak görmenin bir refksinden hareketle. Alman parlamentosuna, Kürt soykırımı, diye bir önerge verdiler. İnanırmısınız, parlamento kayıtlarına Dersim soykırımı değil, Dersim İsyanı diye geçti. Bu durum neye maloldu biliyormusunuz. Bizim çalışmamızı engelleyen, onu bloke eden, hatta bazı belgelere ulaşmamızı engelleyen bir duruma geldi. Bu, durumu kısmen bu gün Süryanilerde yaşıyor. Ezidiler çok daha yakıcı helde yaşıyorlar şimdi.
Dersimliler bu durum ile şu an cebelleşiyorlar, enerjisini boș yere tüketmek böyle bir șey. Yani bir yandan kürt kimliği dayatması, bir yandan bağımsız dersim kimliğinin üzerinden şekillenen tarihi okuması, geçmiş sorgulaması ve gelecek perspektifi konusunda ciddi problemler yaşıyoruz.
Uzattımsa burda bitirebilirim, bir kaç cümle daha söyleyelim zaman var ise.
Önerilerim; Aslında arkadaşlar ōneriler yaptılar, tekrarlamak da istemiyorum.
Birincisi şöyle yapsak çok iyi olur. Bir kere birbirimizi tanıma konusunda bir zemin oluşturalım, birbirimizi anlamaya çalışalım.
Birbirimizin acılarından öteye birbirimizin tarihsel sürecleri konusunda aydınlatalım, yaşadıklarını ve gelecek perspektifi konusunda birlikte neler yapabiliriz. Bölgemizde çok açıktır ki, bir çatışma alanı ve savaş bölgesel niteliktedir. Bu süreç hepimiz için büyük riskler, felaketler taşıyor. Çok büyük bir buhranın kapısındayız, hatta toplum olarak yok olmamıza da sebep olabilir. Bundan dolayı hem uluslararası
boyutta, hem yerel ölçekte bir konsensüs politikası, bir gelecek perspektifine hepimizin ihtiyacı var, bunu oluşturabiliriz. Bu birinci olabilir. İkincisi bu soykırımlar konusunda Erdal arkadaşın söylediği gibi bazı girişimlerde bulunabiliriz. Yani bu bazı hukuksal otoriteleri zorlayan süreçleri gündeme getirebiliriz. Bence bu anlamlı diyaloğu sürdürelim. Bu çalışmayı sistemli hale getirmek için öneriler yapalım. Sadece bunları söyleyebilirim.
Bir şey daha, birkaç, cümle daha kurayım. Hüseyin Sevinç bilir. 20 yıl önce 2000 yılı olmalıydı bir araya gelmiștik ve 20 kişiydik. 4 Mayıs tarihini Dersim Soykırımı günü olarak karar almıştık. Düşünün ki 20 yıl önce 20 kişi bu toplumun soykırıma uğradığına inaniyordu. Ve bu bir bakanlar kurulu kararı olan ve altında Atatürk imzası olan. Öyle bir sorun ile karşı karşıyayız ki birimizin katili, birimiz için idol olabiliyor. Bunu neden söylüyorum. dersimlilerin içerisinde de çok ciddi bir sorun ama son yirmi yıldır bu çalışmalarla beraber epey aşıldı. Düşünün. Bize soykırım yapan biri. Ama başka etnik bir grup için idol olabiliyor. Bunu sosyal medyada ki profil analizlerinden anlamak mümkündür. Kaos ve yıkım en çok da bilginin kirletilmiș hali ile bizi vuruyor. Hepinize teşekkür ediyorum, dinledigimiz için .
Saygılar sunuyorum.
İlyas Yer Gazeteci – TelKonf. Yöneticisi
Murat Demir (Diyarbakır Süryani Derneği Başkanı)
Teşekkürler. Öncelikle böyle bir programı hazırladığınız için hepinize teşekkür ederim. Bizlerin Diyarbakır’da ki Süryani‘lerin şu anki durumu biraz daha farklı . Bizler Hristiyan Süryaniler değilde Müslüman Süryanileriz. Bunun sebebi de muhakkak daha önce duymuşsunuzdur. Kayıp Ermeniler, Müslüman Ermeniler diye. Aynı şekilde kayıp Süryaniler ve müslüman Süryaniler var. Bizler Seyfo döneminde bizlerinki daha çok soykırımdır. İltica değildi, yani bizleri yollama değildi. Direk soykırımdı bu. Soykırıma en büyük destekçide maalesef bizim yüzyıllarca kapı komşularımız ola nKürtlerdi. Kürt komşularımızdı. Az önce konuşmacılardan yine bir arkadaş güzel bir söylemde bulundu.
Kürtler kandırıldı diye bir durum yoktur. Karşılıklı Türklerle menfaat üzeri işbirliği yapıldı ve dinimiz bahane edildi. Bizi katletme sebepleride dindi ve o zaman bizim büyüklerimiz kendilerine söylediler.
Kürtlere söylediler. Eğer biz sabah kahvaltısıysak sizlerde öğlen yemeği olacaksınız.
Çünkü bizlerin sizlere hiçbir zararı olmadan bunu yaptınız. Ve biz sağ kalanlarda hala hala o asimilasyona devam ediyor.
Benim atalarım dinleri bahane edilerek katledildi ama biz sağ kalanlar ben ve benim ailede benim gibi yüz binlercesi hatta bizlerdeki bazı araştırmalara göre iki milyona yakın Müslüman Süryani yaşıyor. Bunlar Türk ve Kürtlerin işbirliğiyle asimile edilmiş Süryaniler. Gerek dilleri, gerek kültürleri ve gerekte dinleri. Ve şu anda bizler celladımıza aşık insanlar olmuşuz. Kasabın bıçağını yalayan dana misali. Beni katleden bir din, beni katleden bir ırk ama hem o dinin mensubu hem o ırkla aynı dili konuşup aynı bayramı kutlayıp aynı şeyleri yapıyoruz.
Yaw bu Seyfo dönemi, Ermeniler ermeni katliamı der, biz Seyfo deriz.Yani Süryanice bir terim. Kılıç anlamına gelir. Seyfo dönemini biz halada yaşıyoruz. Ve ben şunu belirtmek istiyorum. Kürt ve Türk biz kardeşiz dediği sürece, Kürt ve Türk biz din kardeşiyiz dediği sürece kesinlikle bizim ne Kürde ne Türk‘e güvenimiz kalmaz.Kimse kusura bakmasın.
Bu süreçte bize en yakın olan, Dersimlilerdir. Seyit Rıza‘nın soyundan gelen
insanlardır. Çünkü bu coğrafyada, bu Ortadoğu coğrafyasında en çağdaş insanlar onlardı.
Güvenebileceğimiz insanlar da onlardı. Ve hala hala biz burada bu asimileyi yaşıyoruz. Ve bu asimilasyon politikaları hala devam etmektedir.
Önemli bir buluşma gerceklestirdiniz. Soykırım yaşamış toplumların evlatlari olarak acılarımızı ortaklastırarak, geleceğimize dönük ciddi çabaların içinde olmamız gerekmektedir.
Diyarbakır Süryani Derneği Başkanı olarak, yeniden görüşmek dileğiyle başarılarınızın devamını diliyorum.
Dersım mi, Dersim mi, Dêsım mi?[1]
’93 harbinde Osmanlı’nın bölgeden sorumlu Erzurum valisi, Dêsım aşiretlerine elçi yollar ve kendilerini bu zorlu şavaşta desteklemelerini rica eder.
Dêsım aşiretleri kendilerine şu cevabı veriler:
“Bu ara çok yoğunuz, tam iş-güç zamanı, biz gelemiyoruz. Arzu ederseniz payımıza düşen düşmanları buraya yollayın, biz burda onların hakkından gelelim.”
Anektodtan da anlaşılacağı gibi Dêsımliler yaşam tarzıyla farklı insanlar. Hiç bir zaman bir yerleri istila etme, devlet olma amacı gütmemiş, kendi halinden menun, özgürlüğüne düşkün olduklarından dolayı otonom bir coğrafyada yaşamayı tercih etmiş, mücadelesini vermiş ve bedelini fazlasıyla ödemişlerdir. Çevresindekiler ise hep Dêsım’i işgal etmek, yok etmek için çabalamışlardır. Bunu sadece fiziki olarak icra etme gayreti içinde kalmamış, aksine teorik alt yapısını oluşturma çabasına da yönelmişler. Bu durum özellikle de coğrafyanın adlandırılması babında hala güncelliğini korumaktadır.
Başlıkta belirtiğim adlandırmalarla ilgili aktaracaklarım ilk etapta kelime oyunu gibi algılansa da öyle değil. Asıl can alıcı nokta da burası. Çünkü her kesim illeri sürdüğü tezini bunun üzerine inşaa ediyor.
Dersım mi, Dersim mi?
Ne Dersım, ne de Dersim. Kelimenin Zazaca orjinal telafuz biçimi Dêsım‘dır. Yaşlılarımız ziyaretler ülkesini hala böyle telafuz etmektedirler.
Orjinal telafuz biçimi Dêsım olmasına rağmen Dersım veya Dersim’de ısrar neden?
Ayrıntılara geçmeden yanlışlığın asıl kaynağının ne olduğuna bakalım.
Bu değişimin nedenini sayın Mehmet Yıldırım[2], “Desim Nasıl Dersim Oldu?” başlığı altında Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ne dayanarak şöyle ifade etmektedir.
“Der-sim” adındaki “r” harfinin, 1847-48 yıllarında Sancak kurulduğunda katiplerin yanlış okuması ve yazması sonucu (Arapça harflerdeki “vav” ile “dal” harfinin ve “dal” ile “r” harfinin benzemesi sonucu) Desim’e eklendiği görülmektedir. (…) O günden itibaren resmiyette DeRsim kullanılırken, halk arasında DeSim kullanılagelmiştir.”
Dêsım “Dersım“dır diyenler Dêsım’i Kürdistan’ın yaylası olarak görüp adın iki kelimeden, yani “Der” ve “sım”den oluştuğunu iddia edenlerdir. Ve bunlar Baytar Nuri’nin illeri sürdüğü teze sahip çıkarlar.
Bunlara göre “Der” Kürtçe’de “kapı”, “sım” ise gümüş anlamına gelmektedir. Dolayısıyla “Dersım” de “gümüş kapı” demektir.
Dêsım’e “Dersim” diyenlerden bir kesim büyük Ermenistan emelini taşıyanlardır.
Onlara göre de Dêsım adı iki kelimeden oluşmakta ve bilge bir Ermeni keşiş olan “Der Simon”dan türetilmiştir.
Dêsım “Dersim”dir diyenlerin ikinci kesimi ise tarihi Dêsım coğrafyasını günümüz “Tunceli“sine indirgeyenlerdir. Yine “Gümüş Kapı” babında madenle bağdaştırılmış bir isim. Fakat bu ismin arka planını zülmün sembolü olan Türk’ün tunç-eli oluşturmaktadır.
Dêsım’in kamilleri söyleneni doğru bulmadıklarında “Xêyr efendım xêyr!” derlerdi.
Biz de öyle diyoruz,
“Xêyr efendım xêyr!”
Çünkü bu söylemlerin tümü Dêsım’de meskün halka rağmen, onların telafuz ve adlandırmaları dikkate alınmandan üretilen yakıştırma ve teorilerdir.
Dêsım’de konuşulan Zazaca (Kırmancki) ve Kırdaşki’de kelimenin ortak telafuz şekli günümüze kadar da DÊSIM’dir.
Dêsım,
- kimliğiyle, inançlarıyla, farklı halk ve dilleri buluşturan coğrafyasıyla özgündür.
- Ne Kürdistan’ın yaylasıdır, ne de Büyük Ermenistan’ın bir parçasıdır.
- Anadolu ile Mezopotamya arasında yer alan otonom bir coğrafyadır.
- Dêsım, Kırmanc-Zazalar’ın, Khurmanci ve Türkçe konuşan Alevi Désımliler ile komşuları Dêsımli Ermeniler’in yurdudur.
Tunceli adı 1935’te çıkarılan “Tunceli Kanunu” ile günümüzde Tunceli-Merkez olarak bilinen Mamekiye Köyü’ne verilen addır.
Devletin dahi inkar edemediği bu soykırım amaçlı kanunu temel alarak “Dersim” adının Tunceli adı olduğunu idda etmek veya “Dersim” adını Tunceli’ye ad olarak geri istemek onların çirkin amaçlarına alet olmaktır.
6 Haziran 1936 tarihinde 4. Umum Müfetişliği dahi “Dersim Bölgesi”nin Tunceli, Elazığ ve Bingöl’ü kapsadığını belirtmektedir.
Osmanlı’dan bu yana devletin Dêsım’e bakış açısı o kutsal toprakları yok etme amaçlıdır. Tüm uygulamalar da bu doğrultudadır. Barajlar ve orman yakımları bunun bariz göstergeleridir.
Çok etnili, çok dilli, çok inançlı evrensel bir duruş ve yaşam tarzına sahip olan Dêsım, tek ulus, tek dil, tek din yaratma ülküsüne sahip olan Mustafa Kemal ve avanesinin de belirttiği gibi “kökünden kazılması gereken bir çıbandır”.
Bu nedenle o tarihi coğrafya defalarca ve nihayetinde 1937-38’de ki soykırımla günümüz Tunceli’sine indirgenmiştir.
Dêsım Kürt teorisyenlerinin iddia ettikleri gibi “Der-sım“ değildir.
Çünkü Dêsım’in dominant dili Zazaca’dır. Bu dilde de “der” kapı değil, “sım” gümüş değil. Zazaca’da “Çever” kapı, “şêm” gümüş anlamındadır; “sım” ise “sımé here, sımé astor u maine” örneklerinde olduğu gibi tek tırnaklı hayvanların toynağının adıdır.
Öyle, yani “Gümüş Kapı“ olmuş olsaydı “Çêvero Şêm”, ya da “Çêvero Şêmın” olarak söylenmesi gerekirdi.
Türk Tarih Kurumu’nun eski başkanı Yusuf Halaçoğlu’nun “Dersimliler Ermeniler’in ardıllarıdır” iddiasına hizmet edecek olan Dêsım adı DER SİMON’dan[3] gelmedir iddiası da kendini yalanlayan bir iddiadan ibarettir.
Rivayete göre,
Celali saldırılarına karşı kendilerini korumak amacıyla dağ köylerinin Ermeniler’i, bilge keşişleri DER SİMON ‘un (Ter Simon) mevcut sıkıntılardan kurtulmak için, din değiştirme önerisini kabul eder ve Alevi olurlar.
Der Simon da adını Seyit Ali olarak değiştirir ve Alevi din adamlığı yapmaya devam eder. Kureyşanların Pir’inin az zaman sonra rahmetli olmasının ardından da Kureşanlar ocağının piri olur. Kısa süre sonra ise Ermeni ve Alevi din adamlarının kararı ile pire-piran (pirlerin şahı) mertebesine yükseltilir.
Devamında bu bilgilerin ceylan derisi üzerine yazılı olduğu illeri sürülür. Oysa vurulması günah sayılan malê Xızıri (ceylan v.s.) derisi üzerine hem de pirêpiran mertebesine yükselmiş birinin eşliğinde yazılmış olması Raa Heq olarak adlandırılan Désım İnancı’nda kabul edilemez bir durum. İlginç olanı ise bu bilgilerin komuoyuna açıklanmaması için bulunan kılıftır. Bu manada şöyle denmektedir:
“Bu söylencenin kaynağı olan toplantının tutanakları, tüm detayı ile, ceylan derisinin parşömenleri üzerine yazılmıştır ve kutsal emanetler olarak pire-piranın varisleri tarafından korunmaktadır. Bu emanetler dokunulmazdır ve pire-piranın büyük erkek varisinden başka kimse el süremez. Varis, pir babasından veya dedesinden devraldığı bu kutsal emanetlere ihanet etmiyeceğine, içeriği hakkında kimseye bir şey söylemiyeceğine dair yemin etmiştir.“
Hikaye bu!..
Anlaşıldığı gibi söyleseler, tılsımı bozulacak! Rivayetin yaşatılması için açıklanmaması lazım!
Ne güzel değil mi? Minareyi çalan, kılıfını uydurur” derler ya, tam da öyle bir şey. Bir rivayet uydur, belgesi var de ve belge açıklanamaz diye” de buyur!
Bunun rivayetlerde dile getirildiği gibi olmadığını, Ermeni ruhban ve yazarların olguları kendi lehlerine abartıklarını en güzel Britanya başkonsolosu Taylor[4] yazmaktadır. 1861’de Dersim’e giden Britanya başkonsolosu Taylor, aynı dönemde kendisiyle Fransa’yı Diyarbakır’da temsil eden Frank Anori’ya bir mektup yazar ve şöyle der:
“Ben onların pagan olduğunu düşünüyorum, Mamikyanlar bizim Osip Efendi’nin (Osip o zamanlar Diyarbakır Belediye Başkanı olan Ermeni, aynı zamanda hukukçu) dediği gibi değil, sanki onlar bu eski Pagan inançtan Hıristiyanlığa geçmişler. Ayinleri kilise ayinlerine benzemiyor…”
Ayrıca daha önce Dersim ile ilgili yazdığı 376 sayfalık raporda da geçen şu tanıklığı aktarır:
“Erzincan tarafında II. Şah Hüseyin Efendi’nin evinde kaldım, sabah, güneş yeni yeni doğuyordu. Evin penceresinden tarlada toplanmış insanlara baktım. Güneş doğdu, kimisi işaret parmağını dudaklarına götürüp öptü, kimi eğilip taşlardan kelamını aldı. İyi gün dileklerinde bulundular güneşe, dağlara. Bunu hiç görmemiştim, Türk desem Türk değiller, Kürt desem Kürt değiller, Hıristiyan değiller, ama Müslüman hiç değiller…”
Yukarıdaki tespiti Antranik[5] de şöyle doğrular:
“Dersimliler’in kendine özgü, hiç bir kitaba bağlı kalmadan, sözlü olarak aktardıkları bir dinleri vardır. Ama bu dine ne ad verilir bilemiyoruz. Ne Hıristiyan, ne Müslüman, ne de Musevi.”
Antranik’in adını bilmediği Désım İnancı’nı Désımliler Raa Heqi olarak adlandırır ve hiç bir tek tanrılı dine sığmayacak kadar özgündür.
Désımliler’in Ermeni olduğu tezinin ne kadar asılsız olduğunu Ermeniler’in Osmanlı’nın Désim’e karşı uyguladığı şiddet ve katliamlardaki tavrında da görebiliriz. Nitekim bütün bu uygulamalar karşısında Ermeniler tarafsız kalıp, zanaatlarını icra edebilmişlerdir. Hal böyle iken neden topluca din değiştirip Alevi olsunlar ki?
Osmanlı döneminde Ermeniler Anadolu’nun farklı şehir ve kasabalarında bir nevi özerk yaşarlarken, Aleviler Osmanlı kılıcından korunmak için dağlara sığınmışlardır. Ermeniler, “kılıç zoruyla”, yani korkudan din değiştirmiş olsalardı dominant din olan Müslümanlığı seçmeleri gerekmez miydi?
Dêsımliler kendilerine karşı yapılan ardıarkası kesilmeyen zülüm karşısında ‘denize düşen yılana sarılır’ minvalinden hareketle,
- sözde laiklik ve benzeri adımlarından dolayı CHP’yi,
- tekçi zihniyete karşı ulusal mücadele veren Kürtleri ve
- ütopik de olsa getireceği eşitlik ve kardeşlik düşüncelerinden dolayı solu desteklediğinden,
Baskın Oran’ın da belirtiği gibi her kesim tarafından kendilerine “Tek Taraflı Aşk” ilan edilmiş ve kendisinden uzaklaşması için
- kimi kesim tarafından “Zazacılık bölücülüktür”le suçlanmış,
- kimi kesim tarafından da kendilerine zorla cami yaptırılmış,
- kimi kesim tarafından da inanç kurumları hiçe sayılmıştır.
“Dêsım ve Aleviler çantada keklik” olarak görülmüştür.
Dêsım,
Azra Erhat’ın hazırladığı ‘Mitoloji Sözlüğünde’[6] Anadolu coğrafyasının hangi tarihe ait olduğu bilinmeyen en eski tanrıçası dediği “Ma” ve “Homa” adlı tanrılarıyla daha geniş bir coğrafyayı kapsamış olmalı.
Fakat, özellikle tek tanrılı dinlerin ortaya çıkmasıyla birlikte fermanı çıkartılan Dêsım, çeşitli kıyım ve soykırımlardan geçirilerek sınırları daraltılmış ve muhtemelen 1514 Çaldıran Şavaşı’na kadar Kayseri-Sarız’dan Muş-Varto’ya; Gümüşhane’den Maraş-Pazarcık’a kadar olan coğrafyayı kapsamıştır.
Dêsım tarihsel olarak Daylem ile ilişkilendirilir.
Ünlü İranolog Prof. V. Minorsky[7], coğrafi bölge olarak Daylam için, “Gilan’ın dağlık kesimidir “. (…) “Çağlar boyunca Daylamit boylarının yerleştiği alanlar, oldukça geniş bir alanı kapsar” der ve “Özellikle belirtmekte yarar var; Agathias III, 17’de Lasica’da savaşan Dilimnitai askerlerinden bahsederken onların yurtlarının Orta Dicle havzasında Fars topraklarına komşu topraklarda olduğunu söylemektedir. Yani (eğer Dicle, Safid-rûd yerine yanlışlıkla kullanılmıyorsa) Zazalar’ın bugün yaşadıkları bölgedir bu” vurgusunu yaptıktan sonra “Urmiye gölünün kuzeybatısı, yani Salmas’ın merkezi çok yakın zamanlara kadar Dilmakan diye adlandırılmakta” olduğunu belirtir.
Dımli-Deylem bağlantısına 1901’de ilk işaret eden kişi, Ermeni yazarlardan Antranik’tir. Antranik bu tezini F. C. Andreas “Diyarbakır’ın kuzeyinden Palu ve Dersim’e kadar uzanan bölgede yaşayan ve bugün hala İran kökenli bir dil konuşan “Zaza”lar kendilerine Dımli demektedirler”, ifadesiyle destekler ve Minorsky “(…) bu durumu, Daylam benzerliğine yoruyor” diye belirtir.
Anlaşılacağı gibi “tarihi Desım coğrafyası” kimilerin ifade ettiği gibi sadece Kırmanciye denilen İç-Dersim’den, yani Mamekiye/Tunceli’den de ibaret değildir. Tarihi Desım coğrafyası bir yandan Zazaca konuşulan, öte yandan Raa Heqi İnancı’nın hüküm sürdüğü toprakları kapsar. Zira Dêsım aynı zamanda Raa Heqi İnancı’nın (Alevi ocakları) da merkezidir.
Zonê Xızıri artı mekanê Xızıri eşittir tarihi Dêsım coğrafyası.
Bu bağlamda günümüz Tunceli ili coğrafik olarak tarihi Dersim’i tarif etmekten çok uzaktır. Bu tarihi Dersim coğrafyasının inkarıdır ve hatta cumhuriyet ideologlarının dahi gerisine düşmektir.
CHP’nin tek parti iktidarının yayın organı Cumhuriyet Gazetesi’nin yazarı Yusuf Mazhar Aren[8] Dêsım hakkında 29 Haziran 1937 tarihli Cumhuriyet Gazetesi’nde şöyle diyor:
“Ben Dersim´i herkesin anladığı gibi anlamam, benim nazarımda:
Bir çekirdek Dersim,
bir et Dersim,
bir kabuk Dersim
vardır ki, hücre böyle hayatlanmış, Dersimli böyle canlanmıştı. Halbuki herkes yalnız çekirdeğe Dersim diyor…
Maahaza (bununla beraber) çekirdek kırılırsa et çürür, kabuk kurur…
Ben, Kuruçay´da, Kemah´ın bazı köylerinde, hatta Refahiye ve Zara´da, Akçadağ´da Dersim zarfını (kabuğunu) seçtim ve Kuzucan ve Tercan, Palu ve Çapakçur´da… ilah (tartışmasız) Dersim´in etine değdim.”
Kaynaklarda tarihçi ve yazar olarak da geçen, özel harpçi, Dêsım Düşmanı Albay Nazmi Sevgen[9] dahi o kutsal coğrafyayı şöyle tarif eder:
“(Bingöl)lerden daha Garp’taki (Zara)ya,
(Munzur)dan Cenup’taki (Samsat)a kadar uzayan sahada otururlar…“
Ermeni yazar Garo Sasuni Alevi Zazalar hakkında “15.Yuzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt ilişkileri[10]” adlı kitabında şöyle der:
“Kızılbaşlar’ın en büyük merkezleri Dersim, Harput ve Sıvas’tır. Bu yörelerde Zaza dilini konuşan tüm aşiretlere ‘Dimbilli’ adı verilir. Varto ve Genc’ten başlayarak Fırat boyunu takip edip Harput’a kadar yayılmış ve kalabalık bir şekilde Dersim dağlarına yerleşmişlerdir. Tomaschek, Heartman, Noldeke vb. bilginlere göre Zazaca konuşanlar o yörelere çok eski dönemlerde yerleşmişlerdir.
Kızılbaşlar, Kürtler’den ayrı olarak kendilerini korumak için Osmanlı idaresine karşı kanlı bir mücadeleye giriştiler. Sıvas, Harput, Malatya, Erzincan yöreleri 1535-1690 yılları arasında 155 yıllık çok fırtınalı bir dönem yaşadı. Kızılbaşlar sadece kendi yöresel bağımsızlıklarını korumak ve Osmanlı idaresinin bölgede yerleşmesini durdurmak amacındaydı. Kürt beylikleri ise bu yüzyıllık devrede dikkatlerini Kızılbaş hareketine çevirmediler, aksine onları ezmek için bazen Osmanlılar’a bile yardım ettiler. Yalnız Dersim güçlü direnişi ile kendi küçük yöresel bagımsızlığını 18. yuzyıl ortalarına kadar korumaya muvaffak olabilmişti”
İkisi Türk, biri Ermeni üç yazarın Dêsım hakkındaki düşüncelerinin yanı sıra, “Dêsımliler ya da Zazalar Kürttür” veya “Zazaca Kürtçe’nin bir şivesidir” iddialarının bilimdışı ve siyasi amaçlı olduğunu onaylayan bir kaç Kürt kaynağını da örnek vermek elzemdir.
Bitlisli Şeref Han, 1597’de bitirdiği Şerefname[11] adlı eserinde, Kürt lehçelerini sıralarken, Zazaca’dan bahs etmez ve o coğrafyanın kadim halkı olan Désımliler’i nasıl kırdıklarını gururla yazar.
Sorbon Üniversitesi Kürdoloji Bölümü Başkanlığını yapan Kürt dili uzmanı Prof. Dr. Kamuran Ali Bedirhan (1895-1978)[12], Kürt lehçelerine ilişkin yaptığı tasnife Zazaca’yı dahil etmez.
Paris Kürt Enstitüsü’nün kurucularından ünlü Kürt aydını Cîgerxwîn[13], gayet açık bir şekilde, “Lori, Hewrami ve Zazaca’nın Kürtçe ile ilgisinin olmadığını” ifade eder.
Paris Kürt Enstitüsü’nde başkanlık da yapmış olan, Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Enstitüsü”nün ilk Fransız araştırmacılarından Prof. Dr. Joyce Blau daha açık bir dille Zaza ve Goranlar’ın Kürt olmadığını ve bunların Kürtler tarafından asimile edildiğini izah eder[14]:
“Gorani ve Zazaca’nın aynı kökenden geldiklerini biliyoruz. Muhtemelen bu diller Kürtçe’den önce bu bölgede konuşuluyordu. Bu bölge birçok İran ve Türk saldırısına uğradı. İranlılar bu bölgeye dalga dalga geldiler. Muhtemelen Gorani ve Zazaca’nın mazisi Kürtçe’ninkinden daha eskidir. Kürtler, Zazalar’ın ve Goranlar’ın çoğunu asimile ettiler fakat hepsini edemediler.”
Bütün bunların yanısıra bir de Dêsım’i “Kırmanciye” olarak adlandıran ve sadece günümüzde Kırmanclar’ın (Alevi Zazalar’ın) yaşadığı bölgeden ibaret olduğunu ileri sürenler var.
Kırmanciya Belekê Dergisi yazarlarından Silvanus Alamut “Dersimlilerin kimlik tanımlamasında gerçekleri örten bir kavram: zaza” başlıklı yazısında “Kırmanc kavramı etno-dini bir tanımlamadır. Kırmanc olarak tanımlanan bir insanın aynı zamanda bir Kızılbaş olduğunu da biliriz…
Zira başta da belirttiğimiz gibi Kırmanc etno-dini bir kavram olarak inancı da kapsamaktadır.” demekte. O halde, Şırnaklılar da Kızılbaş mı? sorusunu sormak gerek mezmi?
Bu tarif tarihi Dêsım coğrafyası realitesinden uzak bir tarif ve oldukça muğlak bir adlandırma. İç-Désim’de bu kavram böyle anlaşılmakla birlikte kuzey ve güney Kürtçe’sini konuşan Kürtler arasında Müslüman Kürtler’i adlandırmak için de kullanılmaktadır. Buna verilebilecek en iyi örnek Şırnaktır. Çünkü Alevi olmayan Şırnaklılar kendilerine Kırmanc derler.
Bu tabir Ortadoğu’da göçebelikten yerleşik hayata geçen tüm halkları ifade etmek için kullanılmıştır.
Muzaffer Erdost Şemdinli yöresiyle ilgili bir araştırmasında şöyle der:
“(…) Başka mirlerin yönetiminden çıkarak, başka aşiret reislerinin baskısından kaçarak, bir aşiret içine gelerek yerleşmiş üyeler, aileler ve kabileler, yeni geldikleri aşiret ile zamanla kaynaşırlar ve bunlar da zamanla aşiret üyesi sayılırlar; ama aşiretin kanını taşımadıkları için ayrı ve düşük bir tabaka muamelesi görürler, bunlara Kırmanç denir.”
Bu yaklaşım özellikle Kurêşanlı dedelerin Dêsım ocakzadelerini ifade biçimlerinde de görülür. Onlar, mesele kendi aralarındaki tasnif olunca, kendilerini Kırmanc olarak görmez, Dêsım’in ocak sahibi olmayan halkına Kırmanc derler; “Ma Kırmanc nime, ewladé Resulime, xasime; qomo xam Kırmanco” derler.
Dêsımliler’in birden fazla olan adlandırmalarından özellikle Kırmanc adını sahiplenenler, bu adlandırmayı kendilerini köken olarak aynı olan Zazalar’dan ayırmak için üzerine basa basa kullanmaktalar. Aradan geçen uzun süreç kültürel ve inançsal farklılıklara yol açmış olsa da aynı etnik kökenden gelen ve aynı dili konuşan Müslüman kesimimize düşmanca tavır takınmak ahlaki değildir.
Ovada kalan Zazalar, Yavuz Sultan Selim’in hışmına uğrayıp kılıç zoruyla inancını değiştirmek zorunda kalmalarına rağmen, bir takım ananelerini ve dillerini günümüze kadar korumuşlardır. Bu durumu özellikle yer ve ziyaret adlarında saptamak mümkün. Mesela bir Piran adının pirlerin şehri anlamında kullanıldığını, Lınga Dundule, Ziyara Phaçkıne gibi ziyaret adlarının hala onlar tarafından da kutsandığı bilinmelidir.
Ayrıca onların bir çok köyüne de 12 Eylül 1980 sonrası zorla cami yaptırıldığını belirtmekte yarar var…
Yanısıra şu iki reportajdan bahsetmek anlaşılmayı kolaylaştıracaktır:
Hasan Kıyafet, Mahpus Yılmaz Güney[15] adlı kitabında şöyle der:
Biraz geç de olsa Yılmaz’ı özkaynağında yakalama, araştırma fırsatını buldum. Tarih 20 Ekim 1988. Ve ver elini Siverek deyip “Özdiyarbakır” otobüsüne atladım…
Siverek halkı genelde Zaza imiş. Söylendiğine göre Zazalar da çok inatçı olurmuş…
Sonunda gerçek akrabalarından bir kaçını buldum:
“Adım Hacı Pütün. Desman köyündenim. Yılmaz’ın babası Hamit amcam babamın büyük kardeşidir. Kan davasından Adana’ya göçmüş… Evlerimiz (eski Desman’dakiler yıkıldı. Köyü sonradan daha düz, daha iyi yere taşıdılar)… Yılmaz’ın babası Hamit amcamın ilk karısı Guley ‘Güllü’ bacım Muşlu’ydu… He, o da Zaza’ydı, bizim Desman köyünün aslını sorarsanız hepimiz Dersimliyiz. Dedelerimizi buraya sürgün etmişler. Onun için bizlere Desman Aşireti derler.
Siverekli Necmettin Büyükkaya[16] da dedesi Xelilê Nofeli’yle yaptığı reportajda dedesinin bu konu hakkında şöyle dediğini belirtiyor:
„(…) Suwar ve Demen kardeştirler. Kewanlılar Demenanlı‘dır, Suwarlar da bizleriz”.
Dêsman’ın İç-Dêsım’de kullanılan Dêsmu telafuzuna ne kadar yakın olduğu da ortada.
Bu konuda sayın Seyfi Cengiz[17] ise “Tarih bizi Mansur Kılacaktır!” adlı makalesinde şöyle yazmaktadır:
“Yani Dersim adı, Sin (Tzan/Mamakan) ve Zaza (Sasani) adını taşıyan toplulukların büyük olasılıkla bir ve aynı halk olmaları nedeniyle, bana öyle geliyor ki, gerçekte Zaza ülkesi demektir.”
Dês Zazaca’da duvar demektir. İç-Dêsım ise etrafı sıradağlarla çevirili bir mekan. Etrafının geçit vermeyen kale duvarları gibi sıradağlarla çevirili olması, “Dês-duvar” benzetmesinden hareketle, bu coğrafyaya Dêsım denildiği kanatindeyim.
Anlaşılacağı gibi Dêsım adı üst kimlik olarak bir konsesüstür. Kırmanc terimi ise böylesi bir işlevden uzaktır.
Dêsım, Kırmanc-Zazalar’ın, Khurmanci ve Türkçe konuşan Alevi Désımliler ile komşuları Dêsımli Ermeniler’in üzerinde yaşadıkları coğrafyanın ortak adıdır.
Sonuç olarak
Tarihi Dêsım coğrafyası günümüzün siyasi haritasıyla şu yerleşim yerlerini kapsamaktaydı.
- Mamekiye, Çemişgezek, Xozat, Mazgerd, Nazımiye, Wacuğe, Pertage, Pulêmuriye.
- Diyarbekir, Çermuge, Melkis, Çüngüş, Piran (Dicle), Gêl (Eğil), Ergani, Hêni, Hazro, Karaz, Qulp, Lice.
- Sêvaz, Kangal, Hafik, Suşehri, Zara, Ulaş, İmranlı, Divriği.
- Xarpêt, Maden, Weşın (Arıcak), Palu, Mezra Qasıman (Kovancılar), Sivrice, Guleman (Alacakaya).
- Erzıngan, Çayırlı, İliç, Kemah, Tercan.
- Çolig, Azaxpert (Adaklı), Dara Hini (Genç), Karlıova (Bingol), Geği, Solxan, Holhol (Yayladere), Çerme (Yedisu).
- Meletiye, Pütürge, Arguvan, Arapgir, Doğanyol, Kürecik.
- Erzurum, Aşqala, Çat, Tekmane, Çullu (Karayazı), Xunıs.
- Gümüşxana, Kelkit, Şiran.
- Urfa, Soyrege.
- Muş, Gımgım (Varto).
- Semsur (Adıyaman), Gerger, Samsat.
- Meraş, Afşin, Elbistan, Göksun, Nurhak, Pazarcık, Eloğlu
- Bitlis, Mutki, Tatvan.
- Siert, Sason.
Amaç
Bu coğrafyanın bir bütünlük içerisinde ele alınması, Türk-İslam ve büyük ulus olma emelleri peşinde koşanlar tarafından tar u mar edilmesini önlemek, mozaikte hak ettiği yeri tekrardan almasını sağlamaktır.
Kim kendini hangi kimlikte görüyorsa odur.
X. Çelker
30.08.2014
[1] Dêsım Gemeinde – Bonê Ma Rhein-Neckar e.V.’nun Mannheim-Almanya’da 30.11.2013 tarihinde düzenlediği Désım konulu seminer sunumu.
[2].http://www.gomemis.com/portal/haberdetay.asp?ID=284
[3] Sarkis HATSPANIAN, Dersim Gizemi, Yerevan, 21 Mart 2012, http://sarkishatspanian.wordpress.com/tag/sarkis-hatspanian/
Bu makale baz alınarak birçok kişi tarafından internet sitelerine aktarılan bolca yazı mevcut.
[4] Taylor, Mösyö Anori’ye mektup, Londra, Fribourg İslam bilimleri arşivi.
[5] Antranik, Dersim (Seyhatname), Aras Yayıncılık, 2012, İstanbul.
[6] Azra Erhat, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 1984, İstanbul.
[7] DAYLAM (Deylemliler), V. Minorsky, http://www.zazaki.de/turkce/makaleler/deylemliler.htm
[8] Y. Mazhar Aren, Tunceli (Dersim) meselesinde hakikatle yüzyüze, 1995, Raştiye, sayı 9.
[9] Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar, Kalan Yayınları, Ankara, 1999.
[10] Ziya Baran, Alevi Zazalar ve “Büyük Ermenistan” Hayali, Alevi Forumu, 2000.
[11] Şerefname, Çev. M. E. Bozarslan, İstanbul 1971, s.20) Cîgerxwîn, Tarîxa Kurdistan-I, Stockholm 1985, s.14-15.
[12] Çiya Dergisi, 1965, Sayı:1, s.11.
[13] Cîgerxwîn, Tarîxa Kurdistan-I, Stockholm 1985, s.14-15.
[14] Roja Teze, yıl 1, sayı 28, 14 Ocak 2000.
[15] Hasan Kıyafet, Mahpus Yılmaz Güney, İnsanca Yayınevi, 1988, İstanbul.
[16] Kalemimden sayfalar, Necmettin Büyükkaya, APEC-TRYCK & FÖRLAG Yayınları, Ağustos 1992, S. 189.
[17] Seyfi Cengiz, Tarih bizi Mansur Kılacaktır!, http://mamekiye.de/08/1118175669/1128638102/index_html?dateiname=1128638070
DERSİM Belediye Meclisi 22 Mayıs tarihinde Tunceli Belediyesi yerine ismini Dersim Belediyesi olarak değiştirdi.
Belediye Meclisi’nin aldığı bu karar haklı bir karardır.
Zaten kayyumdan önceki Belediye de Dersim ismini kullanıyordu.
Dêsım/Dersim geçmişte idari ve coğrafi olarak daha geniş bir bölgeyi kapsıyordu.
Etnik ve kültürel olarak bugünkü Tunceli’den daha geniş bir coğrafyadır.
Dêsım köklü inanç, etnik, sosyal, tarihi geçmişi olan bir yurttur.
Tunceli ismi dışarıdan, zorla, zulümle verilmiştir.
Fevzi Çakmak’ın „Dersim sömürge gibi yönetilmelidir“ dediği anlayış, 1936’da kanunlaşmış ve Dersim ismi yerine Tunceli geçirilmiştir.
Tunceli Kanunu 1935 yılı 2884 ve 2885 sayılı kararlarla çıkarılmış, Ocak 1936’da yürürlüğe girmiş, 1 Ocak 1947’de de yürürlükten kalkmış.
Şimdiki tartışma ve saldırılar bir kez daha gösteriyor ki, Tunceli Kanunu hala yürürlüktedir.
Tunceli ’37-38 Tertele’nin/Soykırımı’nın adıdır.
Bize yabancıdır. Bir geçmişi, kültürel, sosyal dayanağı yoktur.
Red ediyoruz, red edilmelidir.
Aldığı bu haklı karardan dolayı Dersim Belediye Meclisi, azılı ırkçı-faşist cephenin saldırıları karşısında geri adım atmamalıdır.
Saldırılara barışçıl, demokratik mevzide cevap vermeliyiz.
Belediye Meclisi aynı tarihte, “İlimizde yaşayanların Türkçe’nin yanı sıra çoğunluğunun Zazaca ve Kürtçe konuştuğu göz önünde bulundurularak belediye hizmetlerinin, ilde yaşayanların ihtiyaçları doğrultusunda Zazaca ve Kürtçe dillerinde de yürütülmesi oy çoğunluğu ile kabul edildi” kararını alması da son derece olumludur.
Belediye bu kararını hayata geçirmeli, çocuk yuvalarında ana dilde eğitim olanakları yaratılmalıdır.
Tunceli, inkar, kırım ve asimilasyon demektir.
Devletin tekçi politikaları Dersim toplumuna büyük acılar çektirmiştir. Türkiye’nin demokratik güçleri ırkçıların ve dincilerin tekçi zihniyetine karşı demokratik, onurlu bir duruş göstererek resmi tarih ve resmi ideolojiyle hesaplaşmalı, yüzleşmelidirler. Dersim tarihine, kültürüne ve kararlarına saygı göstermelidirler.
Tunceli adı, şiddet, kırım, korku, sürgündür.
Dêsım/Dersim, tarih, kültür, doğa ve hafızadır; barış, güven ve huzurdur.
24.05.2019
Dersim Kongresi Meclisi – Yürütme Kurulu
Almanya Dersim Dernekleri Federasyonu (FDG) üyesi Berlin Dersim Kültür Cemaati’nin 2015 yılında başlattığı çalışmayla gündeme alınan 1937-1938 Dersim Tertelesi’nde hayatını kaybedenlerin anısına Berlin’de bir anıt dikilmesinin nihai kararı 27 Mart 2019 tarihinde Friedrichshein-Kreuzberg Belediyesi tarafından verildi. Almanya Sosyal Demokrat Partisi (SPD), Yeşiller ve Sol Parti’nin lehte oylarıyla alınan karar gereği, Berlin Dersim Kültür Cemaati binasının bulunduğu mekana yakın bir parkta ‘Nişangê Tertelê ‘38i’ Anıtı dikilecek.
Dersim ‘37-38 Soykırımı’nın dünya kamuoyuna duyurulması, gelecek kuşaklar için hafıza merkezlerinin yaratılması, her zaman FDG ve Berlin Dersim Kültür Cemaati’nin öncelikli görevleri arasında olmuştur. Bu bilinçle hareket eden cematimiz, 16 Ağustos 2015 tarihinde belediye meclisinde temsilcileri bulunan partilere müracaatta bulunarak “Nişangê Tertelê ‘38i” projesinin startını verdi.
B’90 DIE GRÜNEN (Yeşiller), SPD (Almanya Sosyal Demokrat Partisi) ve DIE LINKE (Sol Parti) kendi yönetim organlarında projeyi değerlendirerek destekleme kararı aldılar. Bu amaçla, Proje 16.12.2015 tarihinde SPD, B’90 Die Grünen, DIE LINKE partilerinin önergesi ve die Piraten Partisi’nin tam desteğiyle Belediye Meclisi’nin gündemine alındı. Bu toplantıda, CDU (Hıristiyan Demokratlar) dışındaki tüm meclis üyeleri projenin desteklenmesi doğrultusunda tavır belirlediler. Kamuoyuna açık gerçekleşen bu toplantıya katılan Türk ırkçıları, „1938’de Dersim’de soykırım olmadı, ayaklanma vardı, bastırıldı“ gibi bildik yalanlar öne sürerek, projenin reddedilmesi için baskı oluşturdular, toplantıda bulunan temsilci arkadaşımıza hakaret ve şiddete yeltendiler. Meclis, projenin Berlin kamuoyunda tartışılması, bilgilendirme çalışmalarının yapılması, Uyum, Kültür ve Tarihi Anıtlar Komisyonlarında tartışması gerekliliğine işaret etti.
Berlin derneğimiz bu aşamadan sonra yoğun bir bilgilendirme ve tanıtım çalışması başlattı. İlk etapta liseler başta olmak üzere, çeşitli okullar davet edilerek bilgilendirme toplantıları gerçekleştirildi. Benzeri çalışmalar üniversiteler, sosyologlar ve tarihçiler başta olmak üzere bilim insanları nezdinde devam ettirildi. Önergeyi veren partilerin de onayıyla Martin Düspohl, Dr. Wolfgang Lenck, Dip. Ing. Gülshah Stapel, Natalia Bayer, Rıza Baran ve Kemal Karabulut’tan oluşan bir komisyon oluşturuldu. Bu komisyonun girişimiyle 29-30 Kasım 2018 tarihlerinde Kültür Senatörlüğü’nün himayesinde uluslararası bir kolokyum (akademik toplantı) düzenlendi. İki gün süren kolokyumda kültür senatörü, uyum senatörü, projeyi destekleyen partilerin temsilcileri, sivil toplum örgüt temsilcileri, eski Belediye Başkanı Cornelia Reinauer, Berlin Teknik Üniversitesi’nden (Technische Universität Berlin) ve Berlin Hür Üniversitesi’nden (Freie Universität Berlin) bilim insanları konuyu değerlendiler. İki gün ‘Göç Toplumunda Hafıza Kültürü, Politikaları ve Sesler’ mottosu altında atölye çalışmaları yapıldı.
Tüm bu çalışma ve tanıtım girişimlerinden sonra, 19 Mart 2019 tarihinde proje Belediye Kültür Komisyonu’nda son bir kez daha gündeme alındı ve tartışıldı. 27 Mart 2019 tarihinde yeniden Belediye Meclisi oturumu gündemine alınarak, SPD, B’90 DIE GRÜNEN ve DIE LINKE partilerinin oylarıyla kabul edildi. Belediye Meclisi’nin CDU‘lu ve AfD’li üyeleri projenin alehine oy kullandılar.
Berlin Dersim Kültür Cemaati’miz başta olmak üzere FDG ve bileşenleri Dersimliler için tarihi bir adım atmış olmanın gururunu yaşamaktadırlar.
Dersimliler, Federasyonumuz tarafından başlatılan ve ilk aşaması başarıyla sonuçlanan Dersim 1937-1938 Dersim Sözlü Tarih Projesi (DSTP) ve Berlin’de „Nisangê 38´i” gibi tarihi öneme sahip çalışmalara imza atan kurumlarına sahip çıkmalıdırlar. Bu çalışmalara ve kurumlarımıza yönelen saldırıları geri püskürtmek için birleşmelidirler.
Berlin Dersim Kültür Cemaati’mizin üyeleri ve yöneticileri başta olmak üzere, ‘Nişangê Tertelê ‘38i’ Projesi çalışması sürecine destek veren herkese, projeyi önerge olarak Belediye Meclisi’ne sunan SPD, B’90 DIE GRÜNEN ve DIE LINKE partilerine, projenin geliştirilmesi ve gerçekleşmesi için Berlin Dersim Kültür Cemaati’miz ve federasyonumuz FDG adına özveriyle büyük bir caba harcayan Kemal Karabulut’a teşekkür ediyoruz.
Andan itibaren hep birlikte anıtı dikme sürecini tamamlama mücadelesiyle yolumuza devam edeceğiz. Bu anıt mücadelenin ve dayanışmanın eseridir. Tüm Dersimliler ve dostlarınındır.
1938 Soykırımı’nda yitirdiğimiz on binlerin anısına ve geride kalanların acılarına saygıyla…
30 Mart 2019
Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu (FDG)
Berlin Dersim Kültür Cemaati
Sosyalist Meclisler Federasyonu’n (SMF)dan Aziz Kocaimamoğlu, “mikro milliyetçilik”, “mekân fetişizmi” ve “yerel şovenizm” tehlikesi’ne işaret etti. Bu büyük tehlike(!)nın merkezinde duran odak hangisidir? Dersimin o özgün konumu üzerinde çalışan oluşumlar!
31 Mart 2019 tarihinde yapılacak ‘Yerel Yönetimler’ seçimleri kampanyası ve kavgası Dersim’de normal olandan çok önce başladı. Kürdistan illerinde durum böyle değil. Dersim yerel seçimlerin nirengi noktası gibi.
HDP seçmeni ile Fatih Mehmet Maçoğlu seçmeni arasında demokratik düşünme sınırlarını çoktan aşan bu kavga, yeni ilavelerle devam ediyor. Tüm Dersimlilerin vekili olarak Alican Önlü ilk negatif çıkış yapanlardan. Maçoğlu kayyum saldırlarına karşı mücadele etmedi, seyirci kaldı sözleriyle ağız kavgasının startını da vermiş oluyordu. Halbuki Alican Önlü tüm Dersimlilerin vekiliydi. Büyle bir hakkı kendisinde görmemeliydi. Kürd hareketinin yayın organlarında bir çok köşe yazarı “eleştiri”(!)nin dozunu artıran yazılar yazdılar. Bunların dökümünü yapmak mümkün.
Söz konusu açıklama ve yorumlar, sosyal medyaya değişik kişilerce aynı içerik ve kalıplar olarak yansıyamazdı. Bu yazı ve açıklamalardan sonra, Maçoğlu’nun bir “devlet projesi” olduğu argümanı aralıksız işlenmeye devam ediyor. Kürd hareketinin yöneticileri ve HDP yönetici ve Dersim Belediye Başkan adayları, bu ağır ve haksız suçlamaları durdurun diye bir çağrı da yapmadılar bugüne kadar. Benim derdim Maçoğlu’nu savunmak, onun propagandasını yapmak değli. Ben Dersim’de yaşamıyorum. Sadece gelişmeleri izliyor ve derin kaygılar yaşıyorum. Burada haksız ve hiç bir demokratik normla bağdaşmayan karalama dalgasına işaret etmeye çalışıyorum.
Önceleri bir yana, son yirmi yıldır devlet bürokratlarıyla fotoğraflar veriliyor. Bu sistem içinde bir nokta tutanlar, bu tür ritüeleri vermek zorunda oldukalarını biliyor. Ne var ki, son aylarda karşılıklı bu ‘kötümcül’ fotoğraflar servis ediliyor. Bunlar etrafında önü arkası olmayan spekülasyonlar dur durak bilmiyor. Bilmiyorlar ki, onlar, bizler ve herkes bu Türkiye Cuhuriyeti sınırları ve yasaları içinde yaşıyoruz. O fotoğraflar, bayram günlerinde de, felaket günlerinde de verilebiliyor. Bayramda olur, kayyumda olmaz demenin hiç bir mantığı ve haklı yanı yok. Mesela milletvekili yemini, ya parlamentoya gitmeyeceksiniz, oraya gittiğinizde de, o “koca yemin”i bağırmak zorundasınız. Bu zeminlerdeki karalamalar Dersimliler arasında kalıcı bir ‘düşmanlık’ yaratmaktan başka hiç bir işlev görmez. Görmüyor. Bu karanlık tünelden çıkmalıyız.
Kara propaganda neden Dersim Meclisi’ne kadar uzatıldı?
20 Ocak 2019 tarihi Gazete Duvar’da Tunca Özlem adında biri, “Ovacık Modeli ve ‘Tek İlçede’ Sosyaliz” başlıklı bir yazı yayımladı. O makalede “Ovacık Modeli”ne dair bir hayli olumlu değerlendirme ve övgü var. Haklı eleştirileri de var. Sosyalist Meclisler Federasyonu’nun temsilcilerinden Aziz Kocaimamoğlu adında bir arkadaş dayanamamış, 21 Ocak 2019 sayılı Gazete Duvar’da, “Sosyal Belediyecilik nedir? Sosyalist Belediyecilik nedir?” başlıklıklı bir uzun yazı yazmış. Bir dizi gereksiz izahat. Nereye gidersen git geleceğin yer, bugünkü sistem içerisinde “belediye sosyalizmi”dir. Sosyal belediyecilikle sosyalist belediyecilik arasındaki temel ayırım ona göre görünür olan sosyalist perspektif oluyor. Neticede o da “toplumcu” belediyecilikten bahsediyor. Benim konum bu değil.
Aziz Kocaimamoğlu; şunları da söylüyor.
“Yerel siyaset; ulusal, bölgesel ve küresel siyasetle iç içe geçmiş durumdadır. Dolayısıyla; mikro milliyetçilik, mekân fetişizmi ve yerel şovenizm tehlikesine karşı, sosyalist modeli yaymak ve diğer toplumcu yerel yönetimlerle ortak platformlarda birleştirmek sosyalist belediyeciliğin temel görevidir.” Peki konu , sosyal belediyecilikle sosyalist belediyecilik arasındaki o kapsamlı farklılıklar olduğuna göre, “mikro milliyetçilik”, “mekan fetişizmi”, “yerel şovenizm” ve bunların “tehlikesi”nin böyle bir makalede yeri ne oluyor? Kendi konu ve çerçevesi ile alakası nedir? O büyük “tehlike” ne oluyor ki? Bu uçsuz bucaksız “yerel şovenizm” bağlamının muhatapları kimlerdir? Gönderme nereyedir? Bunlar belirsiz.
Ama son yıllardaki Dersim’e dair gelişmeleri takip edenler bu göderdemenin adresini anlamakta zorlanmaz. Dil bilinç altınadi o gereksiz korkuya uzanıyor.
Üç yıl önce bir grup Dersimli arkadaş, Dersim Meclisi başlığı altında bir çalışma başlattık. 2018 Kasım ayı ortasında Dersim Kongresi toplandı. Bir yıl önce herkese açık olarak tartışmaya açılan “Kongre Sözleşme Taslağı”, kongrde “Dersim Kongresi Sözleşmesi” olarak onaylandı ve resmileşti.
Kongre Sözleşmesi’nin çerçevesi, yönelimi ve amacı; doksan yaşındaki bir insanın durumuna benzeyen Dersimin ömrünü biraz daha uzatabilir miyiz sorusuna cevap arıyor. Dersim’in kendi tarihi boyunca “kendini yönettirmeme” çırpınışlarına ateş tutmaya çalışıyor. Bunun dışında Dersim üzerine çalışma yapan bütün oluşumların genel programları içinde Dersim tek bir madde, yalnız küçük bir ayrıntı, ama Dersim Kongresi’inin tüm ekseni Dersimdir. Kaybolmak üzere olan bütün varoluşsal bağlamlarıdır. Buradan “multi milliyetçilik” çıkar mı? Bütün gücünüz ve yeteneklerinizle yüklenirseniz belki derim.
Ya “mekan fetişizmi”? Peki SMF paralelinde çalışma yürüten DEDEF gibi oluşumlar da Dersim eksenli çalışma yürüttükleri iddiasındalar. Onlar da “mekan fetişizmi” kapsamındalar mı? Programınız “sosyalizm perspektifli” olduğu iddiası bir yana, 45 yıl boyunca Dersimde olmanız da “mekan fetişizmi” olmuyor mu? “Ovacık Modeli”ni bu denli işlemek de “mekan fetişizmi”ne girer mi? Sorular çoğaltılabilir.
Heyhat “yerel şovenizm”! Türk dil kurumu şovenizm,”Kendi ulusunu öne çıkararak değişik ırk ve uluslar arasında düşmanlık yaratmayı amaçlayan ve bu yolda kışkırtmada bulunan aşırı akım” diyor. Lenin sosyal şovenizmi (yani şovenizmi); “Sözde sosyalist, pratikte şovenist olan… kendi devletlerinin çıkarlarına alçakça ayak uydurma…” olarak tanımlar. Uzatmadan, bütün ekseni Dersim olan, Dersim Kongresi’nin “yerel şovenizm”i, bu şovenizm türlerinden hangisine giriyor sayın Aziz Kocaimamoğlu ve SMF. Şovenizm başkalarına hayat hakkı tanımaz. Tek tip bir varoluş ister. Hoşgörüsüzlük ve saldırganlıktır şovenizm. Irkçılık ve şovenizm sömürgrcilik ve faşizmin ideolojik bağlamlarıdır.
Son olarak, Dersim Kongresi Sözleşmesi ve bu üç yıl boyunca Dersim Meclisi adına yayımlanan hiç bir yazı ve açıklamada, her hangi bir gruba yönelik bırakın kışkırtma içeren cümleleri, makul sınırlarda kapsamlı ve bir haklı eleştiri bile bulamazsınız. Bilakis bütün politik çevrelerden bu çalışmaya besleyici destekler talep edilmiştir. Bunun için bir dizi görüşme yapılmıştır. Dersim üzerine çalışma yapan hiç bir oluşuma ve gruba rakip olmadığını her vesileyle açıklamıştır. Dersimin özgün tarihsel ve etno-kültürel bağlamını ısrarla dile getirmek mi “yerel şovenizm” oluyor. Yapmayın Xızır aşkına. Kendinize yazık ediyorsunuz. Bu balcığı kime atmış olursanız olun, ağır bir vebal altınasınız.
Dersim Kongresi ekseni, fikir olarak doğru ve haklılığı ile önemli ölçüde Dersimlilerin gündemine oturmuş bulunuyor. Bahse konu ettiğim tanımlamalar da buna referansdır. Ne yazık ki, kendi toprağına oturan bu haklı, doğru ve ‘an’ın ruhu, henüz “kolsuz ve bacaksız”dır. O nedenle halihazırda ‘hayalet’tir. Olaki toplumsal hayat onun hedeflediği temsiliyet konumunu kazanmasına fırsat verir, o düzey, gerçek bir organizasyon olarak toplumsal hayatta yerini almış olacak.
SMF ve Aziz Kocaimamoğlu Dersim’in özgün bir tarihi, dili, inancı, gelenek görenekleri ve kültürü olduğunu söyleyenleri, böyle ağır ve menetsiz argümanlarla suçluyor. HDP Milletvekili ve grup sözcüsü ve Kars Belediye Başkan adayı Ayhan Bildgen de, 25 Şubat günü bir televziyon programında Fatih Mehmet Maçoğlu’nun Dersim belediye başkanlığı adaylığı için; “başkalarını işine geldiğini”, “kimin projesi olduğunu biliyoruz” yollu açıklamalarla Kars’tan Dersim’e parmak salıyor. Bırakın demokratik yarış zemininin ortadan kaldırılmış olması, Dersim iradesi bir hakimyet ve tahakküm kavgası alanına çevrilmiş bulunuyor.
Her Dersimli gibi benim de şu hakkım var. Dersimliler arasında kalıcı bir düşmanlık yerleştirme modundan çıkılmalıdır. Dersim’in bunu uzun zaman taşıyacak mecali yoktur.
28 Şubat 2019
Ça „mayin“i en zêde Gola Dêsımi de estê?
){kind=link}
